Cây thị cổ thụ này nằm ngay bên đường ở cuối xóm Mỏ, ở xã Chiềng Châu, huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình cũ, nay thuộc xã Mai Hạ, tỉnh Phú Thọ.
Một số người làm du lịch ở địa phương cho biết họ đang ấp ủ xây dựng tuyến trải nghiệm “cây thị xóm Mỏ – bản Lác – hang Piềng Kẻm” nhằm quảng bá vẻ đẹp của Chiềng Châu cũ– vùng đất giàu bản sắc văn hóa Thái, cảnh quan yên bình và giàu lịch sử.
Cây thị xóm Mỏ đủ toàn bộ tiêu chí để trở thành cây di sản Việt Nam: mọc tự nhiên, tuổi đời ít nhất 200 năm, tán lớn, hình dáng đặc biệt, có giá trị văn hóa – lịch sử sâu sắc.
Thực tế, cây thị cổ thụ này được người dân tin rằng đã “sống” hàng nghìn năm. Gốc cây to đến mức cả chục người ôm không xuể, rễ nổi u cục, lớp vỏ dày bong thành từng mảng. Trên thân cây còn nhiều hốc lớn, cành trên cao phủ rêu phong, mang màu sắc của thời gian.
 |
| Du khách chiêm ngưỡng cây thị cổ thụ khổng lồ. |
Người dân nơi đây thuộc nằm lòng câu chuyện từ thời giặc cờ đen phương Bắc, do Chư soái Lưu Hữu Phúc dẫn quân từ Mộc Châu (Sơn La) tràn xuống. Chúng lập đồn lũy tại khu vực gốc thị xóm Mỏ, cướp phá tài sản, tàn sát trai tráng, chặt đầu đem nộp để lấy công. Những thủ cấp ấy bị treo lên ngọn cây thị cổ thụ nhằm thị uy dân làng.
Sau đó, chúng chôn tập trung những nạn nhân ở một hố lớn cách gốc cây khoảng 200m về phía Thanh Hóa. Mỗi lần đi qua nơi này, người dân lại căm phẫn trước tội ác của giặc và nuôi quyết tâm đứng lên đánh trả.
Đến thời Pháp thuộc, câu chuyện máu lửa lặp lại. Thực dân tiếp tục bắt bớ, hành quyết người vô tội và treo đầu lên chính cây thị này. Gốc cây từng nhuốm máu của nhiều chiến sĩ yêu nước.
Trong các cuộc kháng chiến sau này, khi bom đạn trút xuống Mai Châu, gốc thị già lại trở thành nơi họp bí mật của dân quân du kích. Cây che chắn, bảo vệ dân làng như một “vị cứu tinh” giữa chiến tranh. Đến nay, cây thị xóm Mỏ được xem là chứng nhân lịch sử của cả hai cuộc kháng chiến.
Không chỉ mang giá trị lịch sử, cây thị còn gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa của người dân tộc Thái. Tháng 8–9 hằng năm, khi thị chín vàng, hương thơm lan khắp lối, ai ngang qua cũng phải dừng lại để hít hà mùi thơm đặc trưng.
Người dân xem cây thị là tài sản vô giá và tin rằng cây rất linh thiêng. Trước kia, ngay cả các vị quan lang khi đi qua đều phải xuống ngựa, dắt bộ dưới tán cây.
Trong lễ hội Xên Mường hàng năm, nghi lễ đầu tiên của thầy mo luôn diễn ra dưới gốc thị, rồi mới trở về đình làng Bôn làm lễ chính. Với cộng đồng Thái nơi đây, cây thị như linh hồn của bản mường.
Năm 2016, cây thị xóm Mỏ chính thức được xác nhận là Cây Di sản Việt Nam. Nhờ được bảo vệ nghiêm ngặt, cây vẫn xanh tốt quanh năm, tỏa bóng mát rộng lớn và sai quả mỗi mùa.
Người dân xóm Mỏ còn phân công nhau chăm sóc, quét dọn khu vực quanh cây. Chính quyền địa phương đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá để cộng đồng và du khách hiểu rõ hơn giá trị lịch sử của cây, cùng chung tay gìn giữ “chứng nhân ngàn tuổi” này cho thế hệ sau.
