Nhị Khê, còn được gọi là làng Dũi, vốn thuộc tổng Cổ Hiền, huyện Thượng Phúc, phủ Thường Tín, trấn Sơn Nam xưa. Đến đầu thế kỷ 20, địa danh này là xã Nhị Khê, tổng Cổ Hiền, tỉnh Hà Đông, nay thuộc Thường Tín, Hà Nội. Không chỉ là vùng đất khoa bảng – quê hương của nhiều danh nhân như Nguyễn Trãi, Nguyễn Phi Khanh, Lương Văn Can, Lương Ngọc Quyến – Nhị Khê còn được biết đến với nghề tiện gỗ lâu đời.
Theo truyền thuyết, vào thời Lê – Trịnh, có một nghệ nhân tên Đoàn Tài nổi tiếng với tay nghề tiện điêu luyện. Trong số những sản phẩm ông làm ra, có chiếc điếu 18 lỗ, đủ để 18 người cùng hút thuốc. Sau khi rời làng Khánh Hà – nơi ông từng dạy nghề nhưng không thành – ông sang làng Nhị Khê, truyền lại kỹ thuật cho người dân nơi đây.
Khi người dân đã học thành nghề, ông bất ngờ rời đi vào ngày 25/10 (âm lịch) mà không quay lại. Để tưởng nhớ công ơn truyền nghề, làng Nhị Khê lấy ngày này làm giỗ Tổ nghề và tôn ông là Tổ tiên Thánh sư.
Từ đó, nghề tiện phát triển mạnh tại Nhị Khê. Đến thế kỷ 18–19, nhiều người dân trong làng đã mang tay nghề đi khắp nơi lập nghiệp, mở xưởng, nhất là tại Nam Định, Thái Nguyên và khu phố Tố Tịch, phường Hàng Gai (Hà Nội ngày nay), nơi tập trung nhiều cửa hàng đồ gỗ mỹ nghệ.
 |
| Làng nghề tiện gỗ Nhị Khê, Thường Tín, Hà Nội, nổi tiếng cả nước với lịch sử hơn 300 năm tuổi. Ảnh: TTXVN. |
Trước kia, người thợ tiện làm việc bằng máy đạp chân thủ công. Dù vất vả, họ vẫn cho ra đời những sản phẩm có độ tinh xảo cao. Nguyên liệu chủ yếu là gỗ và sừng: gỗ mít, de, lim, gụ, trắc, pơ mu; sừng trâu, bò, hươu, nai; thậm chí cả ngà voi dùng trong các vật phẩm dành cho vua chúa, quý tộc.
Đồ tiện Nhị Khê được chia thành hai nhóm chính: đồ thờ cúng và đồ gia dụng. Đồ thờ gồm ống hương, lọ hoa, giá nến, mâm bày… Đồ gia dụng có điếu bát, giỏ đựng ấm, bánh gỗ, con quay, quả cầu... Những vật dụng nhỏ như con quay, quả cầu, hay bánh gỗ đã trở thành một phần tuổi thơ của nhiều thế hệ.
 |
 |
Những năm gần đây, làng nghề bắt đầu tận dụng nguồn gỗ vụn để sản xuất thêm mặt hàng mới như hạt tiện tròn dùng làm rèm, gối. Nghề này không chỉ tận dụng nguyên liệu mà còn tạo thêm việc làm cho nhiều lao động tại chỗ, bao gồm người lớn tuổi và trẻ em.
Bên cạnh đó, nhiều hộ dân đã đầu tư máy tiện hiện đại, nâng cao độ chính xác và tính đồng bộ trong sản phẩm. Nhờ đó, quy trình sản xuất được đẩy nhanh, chất lượng đồng đều hơn. Mỗi hộ sản xuất nay thường chuyên sâu vào một dòng sản phẩm: hộ chuyên làm đồ thờ, hộ chuyên tiện hàng sừng, hàng mỹ nghệ, hàng nội thất, chiếu gỗ, rèm gỗ, móc treo áo...
Đặc biệt, các nghệ nhân còn biết kết hợp giữa kỹ thuật tiện truyền thống với các hình thức trang trí khác như khảm trai, sơn mài, điêu khắc để tạo nên những sản phẩm mỹ nghệ cao cấp, phục vụ nhu cầu trang trí và làm quà lưu niệm cho khách trong và ngoài nước.
 |
| Nhiều hộ dân đầu tư máy tiện thô, cho ra nhiều sản phẩm cùng lúc. Ảnh: TTXVN. |
Sự đa dạng trong chủng loại và mẫu mã giúp đồ tiện Nhị Khê đáp ứng được thị hiếu ngày càng cao của người tiêu dùng. Không chỉ phục vụ thị trường nội địa, nhiều sản phẩm còn được xuất khẩu, tạo nguồn thu ổn định và giúp phát triển kinh tế địa phương.
Một điểm nổi bật là khả năng đáp ứng linh hoạt từ đơn hàng sản xuất số lượng lớn đến các mặt hàng đơn chiếc theo đặt hàng. Nhờ vậy, nhiều xưởng nhỏ lẻ cũng có thể duy trì hoạt động, giữ chân lao động và giữ gìn tay nghề.
Không chỉ người dân trong làng theo nghề, nhiều lao động từ các địa phương khác cũng tìm đến làm việc. Nghề tiện không những đem lại sinh kế mà còn giúp nâng cao đời sống, thúc đẩy phát triển nông thôn mới tại địa phương.
 |
| Trong bối cảnh công nghiệp hóa, làng Nhị Khê vẫn giữ được hồn cốt của nghề truyền thống. Ảnh: Báo ảnh Việt Nam. |
Bên cạnh phát triển sản xuất, Nhị Khê còn là điểm đến hấp dẫn với du khách quan tâm đến văn hóa truyền thống và làng nghề thủ công. Du khách đến đây có thể tận mắt quan sát quy trình làm đồ tiện và mua sắm trực tiếp tại các cửa hàng trong làng.
Ngoài sản phẩm, Nhị Khê còn lưu giữ nhiều di sản văn hóa quý giá như đình làng, miếu Trúc, nhà thờ Tổ nghề tiện, và các từ đường dòng họ danh tiếng.
Trong số đó, Quán Rồng và Quán Phượng là hai công trình gắn với truyền thuyết nhà vua từng về dự lễ tại làng. Theo truyền lại, khi vua ghé thuyền bên sông, dân làng đã dựng quán để ghi dấu sự kiện. Quán Rồng là nơi vua nghỉ, còn Quán Phượng là nơi quan văn võ và cung phi đi theo dừng chân.
Ngoài ra, khu văn bia bên cầu Vân – cây cầu bắc qua sông Tô Lịch – là nơi ghi lại danh tính, chức vị của những người đỗ đạt từ thời Trần đến thời Nguyễn. Tấm bia cổ nhất được dựng năm 1690, ghi danh các vị như Nguyễn Phi Khanh, Nguyễn Trãi, Nguyễn Hòa, Nguyễn Trung Lương, Dương Công Đô, Trần Đình Dụ… Thời Tây Sơn và Nguyễn sau này cũng có thêm nhiều người nổi tiếng như Dương Bá Cung, Lương Văn Can, Lương Ngọc Quyến…
Ngôi trường Lương Văn Can – được xây dựng từ năm 1924 và đến nay vẫn giữ nguyên dáng dấp ban đầu – là một trong những công trình được xếp hạng di tích cấp thành phố năm 2005. Trường hiện được sử dụng làm nơi học cho các lớp tiểu học trong làng.
Một số di tích khác như đình Ba Chạ, chùa Thông từng bị phá hủy trong thời chiến. Đình cổ bị thực dân Pháp phá để dựng bốt quân sự vào năm 1948, chỉ còn sót lại tượng hai ông tướng bằng đá được đưa về đình Thượng đình lưu giữ. Chùa Thông cũng bị biến dạng, hiện chỉ còn bức tượng hậu được chuyển về chùa Duyên Thái bảo tồn.
Trong bối cảnh công nghiệp hóa, người làng Nhị Khê vẫn giữ được hồn cốt của nghề truyền thống. Các sản phẩm tiện không chỉ là hàng hóa tiêu dùng mà còn mang giá trị văn hóa, phản ánh bàn tay tài hoa và sự sáng tạo không ngừng của người thợ thủ công.
Nhờ sự kết hợp giữa kỹ thuật truyền thống với máy móc hiện đại, làng nghề tiện Nhị Khê tiếp tục khẳng định chỗ đứng trên thị trường và giữ vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế, du lịch văn hóa tại địa phương.
