Từ lâu, những loài cây mọc hoang nơi núi rừng vẫn bị xem là “cỏ dại” – vô dụng, rậm rạp và cần loại bỏ để nhường chỗ cho các cây trồng có giá trị kinh tế cao hơn. Thế nhưng, cùng với sự phát triển của khoa học và nhu cầu sử dụng dược liệu tự nhiên, nhiều loài cây từng bị chặt bỏ nay bỗng trở thành “mỏ vàng”, giúp người dân miền núi thu tiền triệu mỗi kg.
Hoàng liên gai, cát sâm, dây thần thông – ba cái tên vốn xa lạ với thị trường nông sản đại trà – giờ đây lại là “báu vật” trong mắt người làm dược liệu. Chúng không chỉ mang lại lợi ích về sức khỏe mà còn mở ra sinh kế bền vững cho những cộng đồng sinh sống ở nơi đất dốc, khí hậu khắc nghiệt.
 |
Hoàng liên gai, hay còn gọi là hoàng mù, gai nhím, trước kia thường bị người dân phát quang do thân có nhiều gai nhọn, mọc thành bụi rậm khó đi lại. Nhưng khi giới khoa học tìm ra hàm lượng berberin trong rễ và thân có thể đạt 3–7%, giá trị của nó lập tức thay đổi.
Berberin là hoạt chất kháng khuẩn mạnh, có tác dụng ức chế nhiều chủng vi khuẩn gây bệnh đường ruột như Shigella, E. coli, Staphylococcus aureus. Ngoài ra, cây còn chứa alkaloid như oxyacanthin, umbellatin – những hợp chất hỗ trợ hạ lipid máu, cải thiện đề kháng insulin, bảo vệ gan và thần kinh.
Theo y học cổ truyền, hoàng liên gai có vị đắng, tính hàn, chuyên trị các chứng tiêu chảy, kiết lỵ, đau mắt đỏ, ăn uống kém, đồng thời thanh nhiệt, giải độc hiệu quả. Người dân vùng cao còn dùng rễ ngâm rượu chữa đau răng, cao huyết áp, chóng mặt.
Tại Trung Quốc, bột berberin chiết xuất từ hoàng liên gai được bán với giá hơn 1 triệu đồng/kg. Đây là mức giá đủ để các hộ dân vùng cao Sa Pa, Bát Xát (Lào Cai) chuyển từ chặt bỏ sang trồng theo mô hình dược liệu. Cây sinh trưởng tốt ở khí hậu mát, ẩm, ít sâu bệnh và đặc biệt phù hợp với điều kiện dưới tán rừng, giúp bảo vệ độ che phủ tự nhiên.
Nhờ vậy, hoàng liên gai được ví như “vàng xanh” – vừa quý về dược tính, vừa bền vững về sinh thái.
 |
Cát sâm, còn gọi là sâm chuột, sâm trâu hay sâm nam, vốn mọc hoang ở Tuyên Quang, Lào Cai, Hà Giang. Rễ cát sâm chứa tinh bột và alkaloid quý, có tác dụng bổ phổi, lợi tiểu, trị ho lâu ngày, suy nhược cơ thể, giúp tăng sức đề kháng và bồi bổ khí huyết.
Điểm mạnh của cát sâm là khả năng thích nghi: cây sống tốt trên đất nghèo dinh dưỡng, chịu hạn, chịu lạnh, có thể trồng xen với cây rừng. Sau 4–5 năm, mỗi gốc có thể cho 8–10 kg củ. Với 1 ha, năng suất đạt 15–20 tấn, tương đương thu nhập từ 1,1–1,3 tỷ đồng/năm. Thậm chí, hạt giống cũng có giá hàng triệu đồng/kg, trở thành nguồn thu bổ sung đáng kể.
Trên thị trường, củ tươi được thu mua từ 220.000–260.000 đồng/kg. So với nhiều loại dược liệu khác, cát sâm có lợi thế ít sâu bệnh, chi phí chăm sóc thấp, thời gian thu hoạch dài. Đông y coi đây là vị thuốc quý cho người lao phổi, viêm phế quản mạn, nhức đầu, sốt cao và cả hỗ trợ sinh lý nam giới.
Không chỉ đem lại lợi nhuận, việc trồng cát sâm còn giúp phủ xanh đất trống, đồi trọc – điều mà nhiều địa phương miền núi đang nỗ lực thực hiện.
 |
Dây thần thông (còn gọi là dây cóc) là loài dây leo mọc hoang ở nhiều vùng núi, bám vào cây gỗ lớn để vươn lên ánh sáng. Trước đây, người dân hầu như không quan tâm, thậm chí phát bỏ khi phát rẫy. Thế nhưng, nghiên cứu y học hiện đại cho thấy dây thần thông chứa nhiều glycosid đắng, berberin, flavonoid, phytosterol – những hợp chất có tác dụng tăng cường miễn dịch, hạ đường huyết, kháng viêm, chống oxy hóa, bảo vệ gan, thận và xương khớp.
Trong y học cổ truyền Ấn Độ, dây thần thông được dùng hàng nghìn năm để trị sốt, giải độc, làm mát gan, chữa bệnh ngoài da và các vấn đề về khớp. Ở Việt Nam, thầy thuốc dân gian dùng dây sắc uống để hỗ trợ tiểu đường type 2, viêm khớp, sốt rét, bệnh gout, mụn nhọt và hen suyễn.
Trên thị trường quốc tế, tinh chất dây thần thông là nguyên liệu sản xuất thực phẩm chức năng, viên uống bổ gan, thuốc hạ đường huyết… với giá cao. Nắm bắt tiềm năng này, nhiều doanh nghiệp và hợp tác xã dược liệu trong nước đã tiến hành thu mua, nhân giống và trồng có kiểm soát, biến loài dây leo vô danh thành cây “đẻ ra vàng”.
