Ba thập kỷ trước, thanh long gần như là “đặc sản ngoại nhập” trên thị trường Trung Quốc. Loại quả này được du nhập chủ yếu từ Việt Nam và một số quốc gia Đông Nam Á, phục vụ nhu cầu tiêu dùng của tầng lớp trung lưu ngày càng tăng.
Tuy nhiên, từ đầu thập niên 1990, một số nông dân tại Quảng Tây bắt đầu thử nghiệm trồng thanh long nội địa. Những năm đầu, quy mô rất nhỏ, năng suất thấp và phần lớn khâu thụ phấn vẫn làm thủ công vào ban đêm.
 |
| Đến năm 2021, diện tích trồng thanh long Trung Quốc đã vượt 67.000ha, đạt sản lượng khoảng 1,6 triệu tấn, trở thành quốc gia trồng thanh long quy mô lớn nhất thế giới. Ảnh: Ifeng. |
Bước ngoặt đến vào năm 2012 khi các mô hình canh tác cải tiến – trồng theo hàng đôi, kết hợp chiếu sáng ban đêm – được đưa vào ứng dụng. Nhờ hệ thống đèn LED giúp cây ra hoa quanh năm, sản lượng tăng 30–40% so với trước.
Chính quyền địa phương nhanh chóng nhìn thấy tiềm năng. Từ năm 2013, Quảng Tây triển khai “Dự án trái cây chất lượng cao”, hỗ trợ kỹ thuật, vốn và hạ tầng cho người trồng.
Chỉ trong vòng chưa đầy 10 năm, diện tích trồng thanh long ở Trung Quốc tăng hơn 15 lần – từ 3.300ha lên hơn 67.000ha vào năm 2021, với sản lượng xấp xỉ 1,6 triệu tấn. Quốc gia này đã vượt Việt Nam, trở thành nước trồng thanh long lớn nhất thế giới.
Ở nhiều vùng trồng như Nam Ninh, nông dân áp dụng toàn bộ chuỗi canh tác thông minh: hệ thống tưới nhỏ giọt kết hợp phân bón, giám sát độ ẩm – nhiệt độ đất bằng cảm biến, nhà kho bảo quản lạnh 4 cấp độ và quy trình phân loại tự động.
Một số trang trại còn tự chế hệ thống chiếu sáng đêm để “đánh thức” hoa nở đúng thời điểm. Mô hình này giúp thanh long Trung Quốc có thể ra quả tới 13–15 vụ mỗi năm.
Nam Ninh hiện là “thủ phủ thanh long” của Trung Quốc, với hơn 12.500ha trồng và sản lượng vượt 430.000 tấn mỗi năm, chiếm khoảng 1/5 tổng sản lượng cả nước.
 |
| Ban đêm, các vườn thanh long ở Trung Quốc rực sáng dưới hệ thống đèn treo cao, chiếu trực tiếp xuống từng gốc cây nhằm kích thích ra hoa. Ảnh: Kênh tin tức Quảng Tây. |
Sau khi chinh phục thành công thanh long, Trung Quốc tiếp tục hướng tới một mục tiêu táo bạo hơn: trồng sầu riêng trong nước.
Sầu riêng – loại quả có giá trị cao và nhu cầu khổng lồ – lâu nay gần như hoàn toàn phụ thuộc vào nhập khẩu từ Thái Lan, Malaysia và Việt Nam.
Năm 2018, Trung Quốc bắt đầu thử nghiệm trồng sầu riêng quy mô lớn tại đảo Hải Nam. Nhờ điều kiện khí hậu nhiệt đới và hỗ trợ kỹ thuật từ Viện Khoa học Nông nghiệp Nhiệt đới, những lứa quả đầu tiên đã thu hoạch sau gần 10 năm.
Đến năm 2024, diện tích trồng tại Hải Nam đạt hơn 1.600ha, sản lượng khoảng 260 tấn. Tổng diện tích sầu riêng trên toàn Trung Quốc đã lên gần 20.000ha, với sản lượng dự kiến gần 2.000 tấn trong năm nay.
Theo giới chuyên gia, với năng suất trung bình 40–50 quả mỗi cây, giá trị sản xuất có thể đạt tới 1,2–1,5 triệu nhân dân tệ/ha.
Chính quyền Hải Nam đang coi sầu riêng là ngành mũi nhọn mới. Từ năm 2020, loại cây này được đưa vào danh mục nghiên cứu trọng điểm và đến năm 2022 được xếp trong 17 ngành nông nghiệp ưu tiên phát triển.
Viện Nghiên cứu Trái cây Hải Nam hiện đã thu thập hơn 60 giống sầu riêng từ Thái Lan, Malaysia, Việt Nam… để lai tạo các giống phù hợp với khí hậu địa phương. Một số dự án thử nghiệm còn áp dụng lai tạo đột biến bằng bức xạ để nâng cao khả năng chống chịu.
 |
| Khu trồng sầu riêng ở Tam Á, Hải Nam, xung quanh các cây sầu riêng được lắp đặt giàn sắt để phòng chống bão và các thiên tai khác. Ảnh: Getty. |
Theo các doanh nghiệp địa phương, sầu riêng Hải Nam được thu hoạch chín tự nhiên trên cây, có vị ngọt và độ dẻo vượt trội. Giá bán tại vườn hiện dao động 50–200 nhân dân tệ/kg (180.000–750.000 đồng/kg), tương đương với sầu riêng nhập khẩu cao cấp.
Ông Du Baizhong – Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng Hải Nam – cho rằng “sầu riêng nội địa có thể trở thành biểu tượng mới của nông nghiệp công nghệ cao Trung Quốc”, nếu duy trì được chất lượng ổn định.
Tuy nhiên, để đạt giấc mơ “sầu riêng quốc dân”, Trung Quốc phải vượt qua nhiều rào cản. Hải Nam thường xuyên hứng chịu bão, mưa lớn khiến cây gãy đổ, sản lượng thất thường.
Tháng 6 vừa qua, một cơn bão đã khiến hàng trăm cây sầu riêng tại Tam Á và Bảo Đình bị bật gốc, thiệt hại nặng nề.
Ngoài ra, chất lượng giống nhập khẩu chưa thật sự phù hợp. Giống Monthong dễ trồng nhưng múi bị sượng, độ ngọt thấp; giống Musang King và Black Thorn tuy có giá trị kinh tế cao nhưng đòi hỏi kỹ thuật canh tác tinh vi, tỷ lệ đậu quả chưa ổn định.
Một số vườn còn gặp vấn đề về sâu đục thân, rầy lá, hoặc thụ phấn kém do thiếu nhân công có tay nghề. Các viện nghiên cứu đang tiếp tục hoàn thiện quy trình quản lý dịch hại, cải thiện giống và phát triển hệ thống nhà giàn chống bão cho cây non.
Tham vọng tự chủ của Trung Quốc đang tạo ra áp lực mới cho các nước Đông Nam Á – vốn là “vựa sầu riêng” của thế giới.
Thái Lan, quốc gia dẫn đầu xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc, đã phải siết chặt quy định chất lượng sau sự cố phát hiện dư lượng hóa chất BY2 trong sản phẩm. Chính phủ nước này ban hành tiêu chuẩn về độ khô tối thiểu của múi, kiểm tra vi sinh và kim loại nặng bắt buộc trước khi xuất khẩu.
Đồng thời, Thái Lan đẩy mạnh vận chuyển sầu riêng bằng đường sắt xuyên biên giới để rút ngắn thời gian và giảm chi phí bảo quản lạnh.
Tại Việt Nam, Bộ Nông nghiệp và Môi trường mới đây ban hành Quy trình kiểm soát an toàn thực phẩm cho sầu riêng xuất khẩu, yêu cầu toàn bộ vùng trồng – đóng gói phải đăng ký mã số, truy xuất nguồn gốc và đạt chứng nhận GAP, HACCP, ISO 22000. Đây được xem là bước đi nhằm củng cố vị thế xuất khẩu khi Trung Quốc ngày càng tiến gần mục tiêu tự cung.
Malaysia cũng đang tăng tốc. Sau khi ký Nghị định thư kiểm dịch với Bắc Kinh vào giữa năm 2024, nước này mở rộng các vùng chuyên canh tại bang Pahang, hỗ trợ hàng nghìn nông dân phát triển chuỗi giá trị sầu riêng phục vụ xuất khẩu tươi sang Trung Quốc.
