Xác định tuổi cây – Giải mã vòng đời của những chứng nhân thời gian

Những phương pháp xác định tuổi cây cổ thụ chính xác nhất hiện nay

Xác định tuổi cây là một công việc không chỉ đòi hỏi kiến thức chuyên môn mà còn cần cả sự phối hợp giữa khoa học tự nhiên, công nghệ kỹ thuật và yếu tố thực tiễn địa phương. Trong hệ sinh thái sinh vật cảnh và cây di tích, việc xác định tuổi cây trở thành căn cứ nền tảng để đánh giá giá trị sinh học, nghệ thuật cũng như giá trị văn hóa của từng cá thể cây. Hiện nay, có một số phương pháp Xác định tuổi cây được xem là chính xác và được áp dụng phổ biến trong cả khảo cổ học và bảo tồn tài nguyên thực vật.

Phổ biến nhất là phương pháp đếm vòng năm sinh trưởng (dendrochronology). Phương pháp này dựa trên nguyên lý mỗi năm cây sẽ tạo một vòng sinh trưởng mới. Đối với những vùng khí hậu có bốn mùa rõ rệt, mỗi vòng sinh trưởng thể hiện qua sự thay đổi màu sắc và kết cấu mô gỗ, cho phép các nhà khoa học dễ dàng quan sát bằng mắt thường hoặc dưới kính hiển vi. Đối với những cây còn sống, công cụ chuyên dụng như increment borer – mũi khoan lấy lõi gỗ – được sử dụng để rút một lõi nhỏ từ thân cây, giúp đếm vòng năm mà không gây ảnh hưởng đến quá trình sinh trưởng của cây. Kỹ thuật này đặc biệt hiệu quả với những cây có vòng sinh trưởng rõ nét như thông, sồi, lim… Tuy nhiên, hạn chế của phương pháp này là khó áp dụng với các cây ở vùng khí hậu nhiệt đới hoặc các loài không có vòng sinh trưởng phân chia theo mùa rõ ràng.

Ths. Nguyễn Trọng Nghĩa - giám định viên của Viện nghiên cứu Công nghiệp rừng (Thuộc Viện khoa học lâm nghiệp Việt Nam) đang thực hiện khoan để rút một lõi nhỏ từ thân cây Thị trong khuôn viên chùa Long Sơn tại xã Tứ Yên, huyện Sông Lô tỉnh Vĩnh Phúc, phương pháp này giúp xác định tuổi cây mà không ảnh hướng đến sinh trưởng của cây.(Ảnh Viện nghiên cứu Công nghiệp rừng)

Một phương pháp khác thường được dùng là ước lượng tuổi cây dựa trên đường kính thân cây và bảng tương quan đường kính – tuổi. Cách này thường thấy trong lâm nghiệp và bảo tồn cảnh quan đô thị. Tuy nhiên, nó chỉ mang tính tương đối vì sự phát triển của vòng sinh trưởng phụ thuộc vào nhiều yếu tố như dinh dưỡng, ánh sáng, độ ẩm, điều kiện đất đai và can thiệp nhân tạo. Do vậy, việc áp dụng bảng tuổi chuẩn hóa phải cân nhắc yếu tố vùng miền, giống cây và điều kiện sinh trưởng cụ thể. Trong sinh vật cảnh, đặc biệt là cây bonsai hoặc cây tạo thế, phương pháp này khó áp dụng và cho độ chính xác không cao.

Ngoài ra, các mô hình toán học cũng được phát triển nhằm ước tính tuổi cây dựa trên các chỉ số như chiều cao, đường kính thân, mật độ gỗ, tốc độ sinh trưởng… Tuy nhiên, các mô hình này chỉ thích hợp với cây đang phát triển khỏe mạnh và trong môi trường có dữ liệu thống kê đầy đủ. Với cây cổ thụ tại các di tích, vốn có thể đã hàng trăm năm tuổi và trải qua nhiều tác động môi trường, phương pháp này khó mang lại kết quả chính xác cao.

Đặc biệt trong khảo cổ học, xác định tuổi cây chết hoặc các phần cây còn lại trong các di tích có thể được thực hiện bằng phương pháp đồng vị phóng xạ (Carbon-14). Đây là kỹ thuật hiện đại và chính xác, sử dụng nguyên lý phân rã của đồng vị phóng xạ trong carbon hữu cơ để tính toán thời gian từ khi cây ngừng trao đổi chất. Phương pháp này rất hữu dụng trong nghiên cứu di tích, khai quật cổ sinh vật học, nhưng chi phí cao và cần thiết bị chuyên dụng, nên ít được áp dụng đại trà trong sinh vật cảnh dân dụng. Qua trao đổi thông tin với Viện Khảo cổ, được biết:

“Phương pháp xác định tuổi cây bằng đồng vị carbon phóng xạ (¹⁴C) chỉ được áp dụng trong trường hợp các mẫu vật có chứa nguyên tố carbon hay nói khác là chất hữu cơ. Phương pháp này chi dùng để xác định khoảng thời gian kể từ khi cây đã bị chết (ngừng trao đổi chất) đến nay. Những cây cổ thụ rất già khi chết thường để lại nhiều gỗ và hàm lượng đồng vị carbon phóng xạ còn dư trong chúng lớn nên phương pháp đồng vị carbon phóng xạ được đánh giá là có tính hiệu quả cao. Mặc dù đo đồng vị phóng xạ là phương pháp phải cần có chi phí và mẫu phẩm. Điều cần lưu ý là phương pháp đo đồng vị carbon phóng xạ chỉ có thể xác định khoảng thời gian kể từ khi sinh vật bị chết (ngừng trao đổi chất) đến nay, trong khi đó phần lớn các mẫu sinh vật cảnh hoặc bon sai vẫn đang sống và phát triển.”

Ngoài các phương pháp mang tính khoa học cao, trong nhiều trường hợp, các nhà nghiên cứu và bảo tồn vẫn sử dụng cách quan sát đặc điểm sinh học như cấu trúc tán cây, vỏ cây, kiểu phân cành, sự xuất hiện của rễ nổi, vết sẹo tự nhiên… để ước lượng tương đối tuổi cây. Tuy đây là cách ước đoán, song lại đặc biệt hữu hiệu trong môi trường cảnh quan hoặc nơi mà việc lấy mẫu sinh học bị hạn chế.

Sự đa dạng trong phương pháp Xác định tuổi cây cổ thụ phản ánh tính chất đa chiều của lĩnh vực này. Mỗi cây cổ không chỉ là cá thể sinh học mà còn là biểu tượng văn hóa – một chứng nhân của thời gian, lịch sử và nghệ thuật tạo hình.

Vì sao xác định tuổi cây là bước quan trọng trong bảo tồn sinh vật cảnh?

Trong bối cảnh hiện nay, xác định tuổi cây không chỉ phục vụ mục đích khoa học mà còn trở thành yếu tố then chốt trong công tác bảo tồn sinh vật cảnh. Việc xác định tuổi cây giúp phân loại mức độ quý hiếm, xác lập giá trị di sản, và đưa ra định hướng phù hợp trong chăm sóc, phục hồi và duy trì sự sống lâu dài của từng cây cảnh, cây cổ thụ. Với những cây đã gắn bó lâu đời cùng các di tích lịch sử, chùa chiền, đình làng, việc biết chính xác tuổi thọ còn mang ý nghĩa thiêng liêng trong văn hóa cộng đồng.

Toàn cảnh cây ổi được cho là hơn 300 tuổi quý, hiếm, có thế độc đáo của gia đình ông Nguyễn Gia Thọ, ở Nghi Tàm (Tây Hồ, Hà Nội). Theo ông Thọ đánh giá cây ổi quý này có tuổi thọ khoảng hơn 300 năm. Sở dĩ, có những nhận định như vậy, bởi ông và những người chơi cây cảnh cũng đều nhìn vào những nốt sần, lớp vỏ, những u xoắn trên cây mà đoán.(Theo Dân Việt)

Sinh vật cảnh không chỉ đơn thuần là yếu tố trang trí mà còn là loại hình nghệ thuật gắn với giá trị kinh tế và tinh thần. Một cây bonsai có hình thế độc đáo, với vẻ già cỗi tự nhiên sẽ có giá trị gấp nhiều lần cây cùng giống nhưng chưa đủ tuổi. Việc xác định tuổi cây giúp các nhà sưu tầm, nghệ nhân và tổ chức thẩm định hiểu rõ lịch sử hình thành và giá trị đích thực của cây, tránh nhầm lẫn hoặc bị đánh lừa bởi những chiêu trò làm giả vẻ ngoài.

Trong bảo tồn, xác định tuổi cây cổ thụ cũng là công việc không thể thiếu để đánh giá tình trạng sức khỏe của cây, dự báo vòng đời còn lại, từ đó xây dựng phương án chăm sóc, bón phân, cắt tỉa hay can thiệp y học cây cảnh hợp lý. Các cây già yếu thường có rễ và thân bị suy giảm chức năng vận chuyển nước, chất dinh dưỡng, nên việc bảo tồn cần có kỹ thuật đặc biệt như che nắng, chống gãy, cấy ghép, thậm chí là nhân giống vô tính để giữ lại mã gen quý.

Đặc biệt với các cây di tích như đa, đề, thị… ở các chùa chiền cổ, đình làng hoặc khu di tích lịch sử – văn hóa, xác định tuổi cây giúp định vị mối quan hệ giữa cây và công trình kiến trúc, giữa yếu tố tự nhiên và yếu tố nhân văn. Có những trường hợp, cây chính là vật chứng sống xác nhận niên đại của công trình, là dấu tích lịch sử có giá trị khảo cổ. Do đó, việc xác định tuổi cây đồng nghĩa với việc góp phần làm rõ và khẳng định giá trị văn hóa – lịch sử của di sản.

Cũng theo thông tin từ Viện Khảo cổ, “Khi xác định tuổi các cây di tích lâu đời (cây đa, cây đề ở đền chùa), các thách thức thường gặp là cây đã quá già yếu nên dễ bị ảnh hưởng bởi các tác nghiệp của con người. Các cây cổ thụ tại di tích, đền chùa…thường đã lưu giữ trong trí nhớ của nhiều người nhiều có nhiều thế hệ như là một nét văn hoá của mỗi cộng đồng, ngoài ra sức sống lâu bền của cây cũng có thể tiềm ẩn những thông tin về cổ môi trường hay gen sinh học, do vậy nên xem đó có thể là những cây di sản hoặc gần thành cây di sản. Do vậy, để xác định niên đại cũng như giá trị vật thể và phi vật thể của các cây cổ thụ này cần kết hợp nhiều phương pháp cả khoa học tự nhiên và khoa học xã hội, trong đó ghi chép tại địa phương có giá trị đặc biệt quan trọng.”

Trong các chiến lược phát triển bền vững hiện nay, sinh vật cảnh và cây cổ thụ còn được nhìn nhận như một phần của “tài sản sinh thái”. Bảo vệ cây quý là bảo vệ nguồn gen, bảo vệ cảnh quan và bảo vệ ký ức cộng đồng. Vì vậy, xác định tuổi cây là bước đầu tiên để định hình giá trị và xây dựng phương án bảo tồn tương xứng. Đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu, nhiều giống cây cổ thụ đang dần tuyệt chủng, việc xác định tuổi để phân loại, theo dõi và lưu trữ thông tin di truyền là nhiệm vụ không thể trì hoãn.

Có thể nói, xác định tuổi cây là sợi dây liên kết giữa khoa học tự nhiên, nghệ thuật tạo hình, văn hóa dân gian và chiến lược phát triển xã hội bền vững. Đó không chỉ là công cụ đo lường thời gian sống của một sinh vật, mà còn là chiếc chìa khóa mở ra kho báu giá trị vô hình mà mỗi cây cổ thụ mang trong mình.

Xác định tuổi cây và những giá trị khoa học, kinh tế và di sản từ việc xác định niên đại

Việc xác định tuổi cây, tưởng chừng chỉ là một thao tác kỹ thuật, thực tế lại mở ra một hệ sinh thái giá trị phong phú trải dài từ khoa học cơ bản đến ứng dụng kinh tế và văn hóa. Trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học, xác định tuổi cây là dữ liệu đầu vào quan trọng để xây dựng bản đồ sinh trưởng, theo dõi biến đổi khí hậu, phục dựng cảnh quan cổ đại, hoặc phân tích chu kỳ sống – chết của từng loài thực vật. Thông qua niên đại cây, các nhà khảo cổ có thể tái hiện lại thời điểm diễn ra các hiện tượng địa chất, các hoạt động cư trú của con người trong quá khứ.

Đối với ngành sinh vật cảnh và lâm nghiệp, việc xác định niên đại cây giúp tăng độ chính xác trong đánh giá giá trị kinh tế. Một cây cổ thụ có tuổi đời trên 100 năm, nếu có hình thế đẹp và tình trạng sinh trưởng tốt, có thể được định giá hàng trăm triệu đồng hoặc cao hơn. Cây cảnh, cây bonsai hay cây công viên có tuổi lâu đời được coi là tài sản quý, là biểu tượng của sự bền vững và trường tồn, nên được nhiều nhà đầu tư, sưu tầm nghệ thuật tìm kiếm. Việc xác định niên đại cây trở thành yếu tố định giá quan trọng trong các giao dịch, đấu giá, triển lãm cây cảnh nghệ thuật.

Ths. Nguyễn Trọng Nghĩa - giám định viên cùng TS. Nguyễn Bảo Ngọc (Áo xanh) - Phó Viện trưởng viện Viện nghiên cứu Công nghiệp rừng (Thuộc Viện khoa học lâm nghiệp Việt Nam) đang thực hiện khoan để rút một lõi nhỏ từ thân cây Thị trong khuôn viên chùa Long Sơn tại xã Tứ Yên, huyện Sông Lô tỉnh Vĩnh Phúc, phương pháp này giúp xác định tuổi cây mà không ảnh hướng đến sinh trưởng của cây.(Ảnh Viện nghiên cứu Công nghiệp rừng)

Từ góc nhìn di sản, xác định tuổi cây góp phần củng cố cơ sở khoa học cho việc công nhận và xếp hạng cây di sản, cây quý hiếm. Việc xác định tuổi cây bằng phương pháp khoa học sẽ là cơ sở minh chứng khách quan, tránh tình trạng kê khai theo cảm tính, từ đó bảo vệ danh hiệu và tăng uy tín cho địa phương.

Ngoài ra, trong giáo dục và truyền thông, việc xác định tuổi cây mang giá trị biểu tượng và giáo dục thế hệ trẻ về ý nghĩa của bảo vệ thiên nhiên. Một cây cổ thụ sống sót qua hàng trăm năm có thể kể lại câu chuyện về biến đổi sinh thái, chiến tranh, hòa bình, phát triển đô thị… Thông qua đó, cây trở thành nhân chứng lịch sử, là cầu nối giữa thế hệ hôm nay với quá khứ và tương lai. Những chương trình như “Mỗi cây cổ là một bảo tàng sống” đang được triển khai tại nhiều trường học, bảo tàng và trung tâm bảo tồn sinh thái.

Từ khía cạnh quản lý đô thị và quy hoạch cảnh quan, xác định niên đại cây còn giúp phân tầng cây xanh, đưa ra kế hoạch trồng thay thế phù hợp, tránh chặt hạ nhầm những cây quý. Nhiều thành phố hiện đại như Tokyo, Paris hay Singapore đã xây dựng cơ sở dữ liệu tuổi cây cho từng cây trong không gian công cộng, phục vụ công tác chăm sóc, cảnh báo sâu bệnh và đảm bảo an toàn trong mùa mưa bão.

Cuối cùng, trong không gian tinh thần và tâm linh, việc xác định tuổi cây góp phần khẳng định vị trí và giá trị của cây trong đời sống tín ngưỡng. Cây đa, cây đề, cây thị nơi đền chùa không chỉ là bóng mát, mà còn là biểu tượng thiêng liêng. Xác định niên đại cây giúp người dân thêm kính trọng, các nhà quản lý di tích có thêm căn cứ khoa học trong phục hồi, tu bổ và truyền thông về di sản văn hóa phi vật thể.

Trao đổi với phóng viên Tạp chí Việt Nam hương sắc, Viện Nghiên cứu Công nghiệp rừng (Thuộc Viện khoa học lâm nghiệp Việt Nam) cho biết, “Việc xác định tuổi cây không chỉ là phương pháp khoa học giúp xác định niên đại sinh trưởng của cây, mà còn mở ra nhiều giá trị quan trọng trên các phương diện khoa học, kinh tế, di sản và sinh vật cảnh. Về khoa học, xác định tuổi cây là yếu tố then chốt để hiểu về cấu trúc rừng, động lực phát triển quần thể cây và sự tương tác giữa các loài trong hệ sinh. Tuổi cây có thể giúp xác định thời điểm xảy ra các sự kiện như cháy rừng, lũ lụt, dịch bệnh hay tác động của ô nhiễm môi trường. Các dấu vết của những sự kiện này có thể được tìm thấy trong cấu trúc vòng tuổi. Ngoài ra, tuổi cây còn có giá trị về bảo tồn đa dạng sinh học bởi tuổi cây của các cây cổ thụ giúp nhận diện những cá thể có giá trị đặc biệt về mặt di truyền và sinh thái. Việc bảo vệ những cây này góp phần duy trì nguồn gen quý hiếm và sự ổn định của hệ sinh thái. Về kinh tế, thông tin về niên đại giúp định giá tài nguyên, truy xuất nguồn gốc gỗ, hỗ trợ quản lý rừng bền vững và phát triển thị trường lâm sản có trách nhiệm. Đối với cây cổ thụ và cây cảnh lâu năm, xác định tuổi không chỉ giúp tôn vinh giá trị thẩm mỹ mà còn nâng cao giá trị sưu tầm, thương mại của sản phẩm sinh vật cảnh. Về mặt di sản, những cây cổ thụ, cây có tuổi đời hàng trăm năm thậm chí hàng nghìn năm thường gắn liền với di tích lịch sử, văn hoá hoặc tín ngưỡng của một vùng đất. Việc xác định tuổi của chúng giúp nâng cao nhận thức về giá trị di sản và thúc đẩy các nỗ lực bảo tồn. Như vậy, việc xác định tuổi cây là công cụ hữu hiệu phục vụ cả nghiên cứu, kinh tế lẫn bảo tồn văn hóa và phát triển sinh vật cảnh.”

Theo đó, xác định tuổi cây không chỉ là một thao tác khoa học mà còn là hành trình tiếp cận với kho tàng di sản tự nhiên, văn hóa và lịch sử. Mỗi vòng gỗ, mỗi thớ sẹo, mỗi cành nhánh đan xen là một lát cắt thời gian – một chứng nhân của thiên nhiên và con người. Trong thời đại phát triển bền vững và tôn trọng giá trị cội nguồn, hành động nhỏ như xác định tuổi cây chính là bước đầu tiên để chúng ta hiểu, trân trọng và gìn giữ những di sản sống vô giá của đất nước.