Giữa dòng Nho Quế uốn lượn qua hẻm vực Mèo Vạc, thuộc vùng Công viên địa chất toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn, có một loài cá đặc hữu được người dân xem như biểu tượng của núi đá Hà Giang: cá Mỵ (còn gọi cá My, cá Mi). Trước kia, chúng bơi thành đàn trong làn nước xanh biếc, trở thành đặc sản nức tiếng của vùng cao. Ngày nay, việc bắt gặp cá Mỵ ngoài tự nhiên đã trở thành điều hiếm hoi.
Theo các tài liệu khoa học, cá Mỵ mang tên Sinilabeo graffeuilli, thuộc họ cá chép (Cyprinidae). Toàn bộ phân bố tự nhiên của loài đều nằm trên lãnh thổ Việt Nam, tập trung nhất tại sông Nho Quế, ngoài ra còn xuất hiện rải rác ở một số suối đá của Tuyên Quang như Má, Việt Vinh, Hữu Vinh, Mậu Duệ.
Hình thái cá Mỵ dễ nhận biết: mình thon dài, vảy lớn, hai đôi râu dài duyên dáng. Vây và đuôi ánh vàng sẫm tạo nên vẻ đẹp nổi bật giữa dòng nước. Người dân đánh giá thịt cá thơm, ngọt và săn chắc. Những con cá trưởng thành từng đạt 3–7 kg, đủ để trở thành niềm kiêu hãnh trong những bữa tiệc hội hè.
Không chỉ là nguồn thực phẩm, cá Mỵ còn được nuôi làm cảnh nhờ vóc dáng đẹp, gắn với đời sống văn hóa bản địa vùng Cao nguyên đá Đồng Văn.
 |
| Cá mỵ ở sông Nho Quế. |
Khoảng vài chục năm trước, cá Mỵ vẫn xuất hiện nhiều trên sông suối. Song sự thay đổi mạnh mẽ của môi trường sống đang đẩy loài cá quý này vào đường cùng. Việc xây dựng các công trình thủy điện làm biến đổi dòng chảy, thu hẹp nơi cư trú tự nhiên của cá Mỵ, trong khi biến đổi khí hậu khiến tập tính sinh sản bị xáo trộn.
Nghiêm trọng hơn, tình trạng đánh bắt tận diệt bằng xung điện, thuốc nổ hay lưới dày đặc diễn ra trong thời gian dài đã làm các bãi đẻ tự nhiên gần như biến mất. Quần thể cá Mỵ vì thế suy giảm nhanh chóng và hiện được xếp vào mức nguy cấp trong Sách Đỏ Việt Nam, trở thành một trong những loài cá nước ngọt có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất cả nước.
Năm 2018, Trung tâm Thủy sản Hà Giang bắt đầu chương trình nghiên cứu nhân giống cá Mỵ. Các chuyên gia thu gom cá bố mẹ từ người dân, theo dõi sinh trưởng và thử nghiệm nuôi ao để phục hồi đàn cá.
Kết quả bước đầu cho thấy cá Mỵ dễ thuần hóa, ăn rong rêu và chất hữu cơ trong ao. Điều này mở ra hai triển vọng là khôi phục quần thể tự nhiên và phát triển nuôi thương phẩm và nuôi cảnh, tạo sinh kế mới cho địa phương
Số lượng hiện chưa nhiều, nhưng đó là cơ sở quan trọng để giữ lại nguồn gen độc đáo của loài đặc hữu này.
Cá Mỵ là một phần của hệ sinh thái sông Nho Quế, thuộc Công viên địa chất toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn được UNESCO công nhận. Việc bảo tồn loài không chỉ bổ sung tính đa dạng sinh học mà còn góp phần khẳng định giá trị của việc phát triển bền vững.
Nếu quần thể được phục hồi, cá Mỵ có thể trở thành sản phẩm du lịch gắn với trải nghiệm văn hóa sông nước vùng đá núi phía Bắc.
Chặng đường bảo tồn cá Mỵ vẫn còn đối diện không ít thách thức. Nguồn cá bố mẹ trong tự nhiên ngày càng cạn kiệt, trong khi tình trạng khai thác tận diệt chưa được chấm dứt hoàn toàn, cùng với tác động liên tục lên môi trường sông suối. Dẫu vậy, những nỗ lực nghiên cứu và phục hồi của các nhà khoa học đã mở ra cơ hội để loài cá đặc hữu này tiếp tục tồn tại. Giữ được cá Mỵ cũng chính là giữ lại hơi thở của dòng Nho Quế, bảo vệ niềm tự hào của người dân vùng Cao nguyên đá, để “báu vật sống” độc nhất Việt Nam không bị lùi vào dĩ vãng.
