Biểu tượng tinh thần bất khuất của Hai Bà Trưng
Trên dải đất hình chữ S, có những ngôi đền không chỉ là nơi thờ cúng linh thiêng mà còn là biểu tượng của lòng yêu nước, của sự tự hào dân tộc. Đền Hát Môn (tọa lạc tại huyện Phúc Thọ, thành phố Hà Nội) là một trong những địa danh như thế. Đây không chỉ là nơi gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của Hai Bà Trưng, hai nữ anh hùng kiệt xuất đầu tiên trong lịch sử dân tộc Việt Nam, mà còn là minh chứng cho truyền thống bất khuất của phụ nữ Việt Nam qua các thời đại.
Theo sử sách ghi lại, Hai Bà Trưng đã lãnh đạo cuộc khởi nghĩa chống lại ách đô hộ của nhà Hán, khẳng định tinh thần tự chủ, khát vọng độc lập của dân tộc Việt Nam. Sau khi thất trận, Hai Bà đã chọn cách gieo mình xuống dòng Hát Giang để giữ vẹn khí tiết. Để tưởng nhớ công lao của Hai Bà, người dân địa phương đã lập đền thờ ngay tại nơi này, tạo nên một không gian linh thiêng, nơi hội tụ của tín ngưỡng dân gian và ý thức lịch sử.
 |
| Trang thờ Hai Bà Trưng tại đền Hát Môn. |
Những ghi chép về đền Hát Môn xuất hiện từ rất sớm trong các thư tịch cổ như "Việt điện u linh", "Lĩnh Nam chích quái", "Đại Việt sử ký toàn thư", cùng với các tài liệu sử học của Trung Quốc như "Hậu Hán thư" và "Thủy kinh chú". Theo sách "Lĩnh Nam chích quái" được viết vào thế kỷ XV, sau khi Hai Bà Trưng qua đời, nhân dân trong vùng đã lập miếu thờ ở cửa sông Hát để tưởng nhớ. Đây là một nơi linh thiêng, được cho là rất ứng nghiệm với những lời cầu khấn của dân chúng.
Ban đầu, đền chỉ là một ngôi đền nhỏ lợp mái lá đơn sơ. Trải qua nhiều thế kỷ, đền được trùng tu, mở rộng nhờ sự đóng góp của nhân dân và các triều đại phong kiến. Đặc biệt, vào thời Lê Trung Hưng, đền đã được Quận công Nguyễn Ngọc Trì đứng ra hưng công xây dựng thêm nhiều hạng mục quan trọng. Những lần trùng tu sau đó cũng được ghi lại trong các văn bia cổ, phản ánh sự quan tâm của cộng đồng đối với công trình này.
 |
| Lễ dâng hương Hai Bà Trưng tại đền Hát Môn. |
Ngày nay, quần thể đền Hát Môn gồm nhiều hạng mục kiến trúc độc đáo nằm trên một khu đất cao có thế "Long chầu, Hổ phục" bên triền đê sông Hát. Bước qua cổng Tam Quan, du khách sẽ thấy những công trình mang đậm dấu ấn lịch sử như Quán Tiên, Miếu Tạm Ngự, Nhà Đại Bái và Nhà Bia. Mỗi kiến trúc trong đền đều chứa đựng giá trị văn hóa sâu sắc, phản ánh sự tôn kính của hậu thế dành cho Hai Bà Trưng.
Một trong những nét đặc biệt của đền là các đồ thờ trong đền đều được sơn màu đen thay vì màu đỏ truyền thống. Theo "Đại Nam nhất thống chí", điều này bắt nguồn từ việc Hai Bà Trưng qua đời do binh đao, nên nhân dân kiêng dùng màu đỏ, biểu tượng của máu và chiến tranh, để bày tỏ lòng thương tiếc và sự tôn kính.
Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
Không chỉ mang giá trị kiến trúc và lịch sử, đền Hát Môn còn nổi tiếng với các lễ hội truyền thống gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của Hai Bà Trưng. Hàng năm, ba lễ hội chính được tổ chức tại đền, thu hút đông đảo người dân và du khách đến tham dự.
Lễ hội lớn nhất diễn ra vào ngày 6 tháng 3 âm lịch, kỷ niệm ngày giỗ của Hai Bà Trưng. Đây là dịp để nhân dân trong vùng tổ chức các nghi lễ trang trọng, kéo dài từ ngày mùng 4 đến mùng 9 tháng 3. Một trong những nghi thức đặc biệt trong lễ hội là dâng bánh trôi – món ăn mà theo truyền thuyết, Hai Bà đã dùng trước khi tuẫn tiết. Bánh trôi ở làng Hát Môn mang ý nghĩa tri ân người phụ nữ đã dâng bánh cho Hai Bà, đồng thời khác biệt hoàn toàn so với bánh trôi trong tục Hàn thực của Trung Quốc.
 |
| Cổng chào tại đền Hát Môn. |
Ngoài lễ giỗ, đền còn tổ chức lễ kỷ niệm ngày Hai Bà lập đàn thề và tế cờ khởi nghĩa vào ngày 4 tháng 9 âm lịch. Sự kiện này tái hiện không khí hào hùng của cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm, với những nghi thức cổ truyền như rước kiệu, kéo cờ đại và các trò chơi dân gian. Một lễ hội quan trọng khác là ngày 24 tháng 12 âm lịch, kỷ niệm chiến thắng của Hai Bà Trưng. Lễ rước kiệu diễn ra trong ánh đuốc rực sáng, tái hiện vẻ huy hoàng của ngày đại thắng, thể hiện niềm tự hào dân tộc.
Năm 2013, đền được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt. Ba năm sau, vào năm 2016, lễ hội đền Hát Môn chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây không chỉ là sự ghi nhận về giá trị lịch sử và văn hóa của đền mà còn thể hiện sự tôn vinh của Nhà nước và nhân dân đối với công lao của Hai Bà Trưng trong lịch sử dân tộc.
Trải qua bao thăng trầm lịch sử, đền vẫn là một trong những điểm đến tâm linh quan trọng, nơi người dân tìm về cội nguồn, bày tỏ lòng thành kính với Hai Bà Trưng. Không chỉ là một di tích lịch sử, đền còn là minh chứng cho truyền thống anh hùng bất khuất của phụ nữ Việt Nam, góp phần hun đúc tinh thần yêu nước và khơi dậy niềm tự hào dân tộc.
Với những giá trị to lớn về lịch sử, văn hóa và kiến trúc, đền Hát Môn cần được bảo tồn và phát huy hơn nữa để trở thành một điểm đến giáo dục lịch sử cho thế hệ mai sau. Những lễ hội và hoạt động văn hóa tại đền không chỉ mang tính chất tâm linh mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc giữ gìn bản sắc dân tộc, giúp mỗi người Việt thấm nhuần tinh thần kiên cường và ý chí quật cường mà Hai Bà Trưng đã để lại cho muôn đời sau.
