Bòn bon - trái quý ở phương Nam qua Mộc bản triều Nguyễn
Quả bòn bon còn được gọi là quả Nam trân (trái quý ở phương Nam), được vua Minh Mạng ban tên cho vào năm Kỷ Sửu (1829), theo Mộc bản sách Đại Nam nhất thống chí thì: “Nam trân: tục gọi là quả bòn bon, đầu đời Minh Mạng ban cho tên là Nam trân, nguồn Ô Da và nguồn Thu Bồn đều có. Tháng 8, tháng 9 quả chín, sắc trắng, vỏ mỏng, vị ngọt và thơm, có lệ thượng tiến để dùng vào việc tế tự”.
Tương truyền, loại quả này được phát hiện ra trong một lần bị quân Tây Sơn vây đánh quyết liệt, chúa Nguyễn Phúc Ánh (tức vua Gia Long sau này) đã cùng binh lính lẩn trốn vào phía thượng nguồn sông Ô Da, thuộc vùng rừng núi Quảng Nam. Đoàn quân lúc đó vừa đói vừa mệt, may gặp được rừng bòn bon, bèn hái lấy quả ăn, nhờ đó vượt qua được cơn đói khát. Trong Mộc bản triều Nguyễn, sách Đại Nam thực lục chính biên đệ nhất kỷ, quyển 16, mặt khắc 1 cũng ghi lại chi tiết xảy ra năm Nhâm Tuất (1802) rằng: “Mùa xuân, tháng giêng, ngày mồng 1, vua ở hành tại Động Hải. Dinh Quảng Nam chạy trạm dâng quả bòn bon chia cho tướng sĩ”.
 |
| Cây bòn bon với mỹ danh "Nam Trân" được khắc trên Nhân đỉnh. |
Nhờ thưởng thức và biết được hương vị thơm ngon của quả bòn bon nên từ năm Ất Sửu (1805), vị vua đầu tiên của triều Nguyễn đã hạ lệnh cho tỉnh Quảng Nam hằng năm đến tháng 9 thì dâng tiến quả bòn bon. Sau đó, năm Nhâm Thân (1812) vua chuẩn y lời tâu: “Về hạt Quảng Nam, sau đây thường năm đến kỳ tháng 9, dự tính việc hái quả bòn bon chia làm 2 kỳ: mồng 8 tháng ấy một kỳ 6200 quả và phụ 4400 quả, ngày 12 một kỳ 2200 quả và phụ 4400 quả, đều đúng ngày đến Kinh mà nộp để dâng mừng giỗ ở Hưng Miếu”.
Dưới triều vua Minh Mạng, vào tháng 5, năm Đinh Hợi (1827), trong chuyến ngự giá về Quảng Nam, biết vùng đất này có thổ sản nức tiếng, Vua đã sai Trung sứ mang biểu thỉnh an và quả bòn bon về Kinh để dâng cung Từ Thọ. Năm Giáp Thân (1824), vua chuẩn cho tỉnh Quảng Nam vào ngày 27, 28 tháng 9, nếu quả bòn bon đã chín thì đệ mang về triều.
Tuy nhiên do lúc bấy giờ, việc đi lại, vận chuyển bòn bon về Kinh cũng tốn không ít sức dân nên năm Canh Dần (1830), vua Minh Mạng xuống chỉ giảm thổ sản và số lượng bòn bon để bớt việc cho người dân Quảng Nam. Mộc bản sách Đại Nam thực lục chính biên đệ nhị kỷ, quyển 69, mặt khắc 12 ghi: “Vua dụ bộ Lễ rằng: “Quả này là để tiến vào những lễ tiết hưởng, kỵ và cơm mới ở Tôn Miếu. Dẫu đủ phẩm vật để tỏ lòng kính, nhưng lễ ý không quý ở nhiều. Nay theo lệ lấy tiến quả đến 13, 14 giỏ, đài đệ theo trạm tốn nhiều sức dân. Vậy hạ lệnh từ nay mỗi kỳ cung tiến lấy 6 giỏ làm hạn. Chép làm lệ”.
Ngoài ra, vua Minh Mạng còn quy định những quy chế riêng với những khu rừng có loại bòn bon quý này, như đặt ra chức quan “Quản Nam trân” để canh giữ, coi sóc và quản lý những khu rừng có loại quả này. Viên quan này có trách nhiệm huy động dân đinh (thường ba xã lân cận) để canh giữ và đến mùa sẽ chọn những chùm quả tốt nhất để làm lễ vật dâng lên vua và triều đình.
 |
| Mộc bản sách Đại Nam thực lục chính biên đệ nhị kỷ, quyển 69, mặt khắc 12 ghi về việc vua Minh Mạng cho định lại lệ tiến quả bòn bon ở tỉnh Quảng Nam (nay là TP. Đà Nẵng) (Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV). |
Đến năm Bính Thân (1836), vua Minh Mạng xuống dụ về việc chi tiền công để trả cho các địa phương có dâng tiến sản vật, trong đó có quả bòn bon: “Từ trước đến giờ, các tỉnh kính dâng phẩm vật như: quả dưa, cam đường, quả bòn bon, quả vải, quả chanh, tuyết lê và rươi, những loại ấy danh sắc có nhiều, tựu trung hoặc thổ ngơi thì phải cống, hoặc do dân đi tìm mà lấy, vật không đáng bao nhiêu, mà dân cũng lấy việc ấy làm lẽ sống, phải nên tùy từng hạng xét trả tiền, để dân được nhờ. Chuẩn giao bộ Lễ châm chước bàn bạc tâu lên, đợi chỉ thi hành, phải kính tuân đấy. Tuân phụng chuẩn y lời bàn sau đây: phàm các địa phương theo lệ kính dâng sản vật địa phẩm, trừ ra thứ nào quan địa phương tự mua biếu, dễ dãi tỏ lòng thành, còn ngoài ra có mua của dân thì: quả dừa cứ 100 quả giá tiền 3 quan, cam đường cứ 100 quả giá tiền 2 quan, quả bòn bon cứ 4 sọt làm 1 gánh, giá tiền 3 quan, quả chanh cứ 100 quả giá tiền 3 quan, dưa hấu cứ 10 quả giá 6 tiền…. Trên đây là các khoản, đều do quan địa phương chi tiền công ra trả cho dân làm ra các nghề, hoặc lấy của dân thì cho chiểu (từng hạng) mà lĩnh tiền để giúp cho cuộc sống của dân. Khi xong việc, cứ thực đề để chi tiền”.
Cũng trong năm này, vua Minh Mạng cho đúc 9 cái đỉnh để trước sân Thế miếu. Cùng với các hình tượng như mặt Trăng, biển Nam, núi Ngự Bình, sông Hương, sông Phổ Lợi, chim công, cá voi, hoa sen…. quả bòn bon cũng được khắc trên Nhân đỉnh.
Dưới triều vua Tự Đức cũng đều có lệ định việc dâng quả bòn bon. Mộc bản sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, quyển 120, mặt khắc 13 ghi rằng: Năm Tự Đức thứ nhất (1848), lệ định: Gặp tiết Vạn thọ, tỉnh Quảng Nam đệ dâng 4 sọt quả bòn bon. Năm thứ 3 (1850), lệ định: Gặp ngày giỗ ở điện Long An đệ dâng 4 sọt quả bòn bon. Năm thứ 4 (1851), có sắc: lần này tỉnh Quảng Nam đệ dâng quả bòn bon lần thứ 3. Nếu để đến lễ mừng thì ngày còn chậm. Chuẩn cho bộ Hộ chuyển tư cho quan tỉnh Quảng Nam chọn mua cho được quả bòn bon, phải đúng ngày 23 tháng 8 đi đến cho kịp lễ mừng; lại hàng năm lệ dâng các hạng quả 3 lần, cũng chuẩn cho quan tỉnh ấy thế nào nội ngày 23 đã đệ đến. Lại chuẩn lời nghị: hàng năm về tiết mùa thu, tỉnh Quảng Nam theo lệ kính dâng vào lễ cơm mới 3 lần, mỗi lần 4 sọt, tiết Vạn thọ đệ thêm 4 sọt bòn bon, sao cho trước 2, 3 ngày hiện đã đệ đến, từ sau hàng năm theo như thế mà làm”.
Bòn bon - công dụng và lợi ích
Trải qua thăng trầm lịch sử, từ loại cây hoang dại mọc trong rừng sâu, giờ đây cây bòn bon đã trở nên quen thuộc và trở thành thổ sản của người dân xứ Quảng.
Quả bòn bon là loại trái cây nhiệt đới, có tên khoa học là Lansium domesticum, phổ biến ở Việt Nam và nhiều nước Đông Nam Á. Bòn bon xưa kia vốn là giống cây mọc trong rừng hoang. Quả bòn bon có vị thanh ngọt, được ưa chuộng. Người dân một số vùng ở Quảng Nam mang cây về vườn nhà trồng, và xem bòn bon như một loại cây đặc sản có giá trị, cho thu nhập cao.
 |
| Quả bòn bon được biết đến là loại trái cây chứa hàm lượng dinh dưỡng cao. |
Những ngày thời tiết chuyển sang đông là lúc các khu chợ bán những trái bòn bon chín mọng. Thường thì bòn bon ra hoa vào tháng 4 âm lịch, từng chuỗi hoa màu trắng xen lấp vàng lấp lánh, thơm lừng trong gió. Chừng tháng 7 bòn bon kết trái, đến tháng 9, tháng 10 là thu hoạch. Mỗi chùm tầm có 20 quả, khi quả chín có màu vàng nhạt trông rất đẹp mắt. Mỗi quả có hình tròn, vỏ dẻo, phần thịt có màu trắng đục, bên trong có khoảng 5 - 6 múi, mỗi múi có thịt màu trắng ở trong, rất nhiều nước. Quả bòn bon ngọt thanh mà có vị hơi chua chua đầu lưỡi. Mỗi khi ăn bòn bon có thể ăn mãi mà không chán và không xót ruột. Dưỡng chất trong trái bòn bon khá phong phú từ vitamin đến khoáng chất và rất có lợi cho sức khỏe. Khi còn xanh thì bòn bon có vị chua chua, khi chín thì có vị ngọt hơn vì vậy được rất nhiều người ưa chuộng.
 |
| Bòn bon được ví như vị thuốc quý đối với sức khỏe con người. - (Ảnh: Đình Khánh). |
Mùa bòn bon chín chỉ kéo dài trong vòng 1 tháng nên người dân biết thưởng thức sẽ thường ăn quả cuối mùa. Vì càng cuối mùa thì bòn bon càng ngọt, chọn những quả lớn vừa, hình hơi thoi một chút, vỏ hơi đen thì sẽ càng ngọt lịm.
Mùa bòn bon chín rộ, nếu lạc bước vào những vườn bòn bon thì du khách sẽ ngỡ ngàng trước vẻ đẹp vàng ươm của trái chín, của những chum bòn bon trĩu nặng, sum suê từ thân đến ngọn, trái trĩu trên cành, trái lẫn trong lá xanh. Từ loại cây hoang dại ngày xưa thì ngày nay cây bòn bon đã trở thành thứ cây trồng rất thân thuộc, được người dân yêu quý, trở thành đặc sản của xứ Quảng nói riêng và Việt Nam nói chung, mang lại giá trị kinh tế cao, giúp nâng cao đời sống của người dân.
Với nghiên cứu của y học hiện đại, bòn bon được xem là nguồn dinh dưỡng không chứa nhiều calo. 100g thịt trái bòn bon cung cấp khoảng 60 calo và 2 g chất xơ.
Theo Health Benefit Times, quả bòn bon không chỉ giúp giải khát mà còn là nguồn cung cấp dồi dào các vitamin, khoáng chất và chất chống oxy hóa, có lợi cho nhiều hệ cơ quan trong cơ thể.
 |
| Ngoài ăn trái bòn bon tươi, người dân còn chế biến thành rượu bồi bổ sức khỏe. Và đặc biệt là có một món ăn dân dã, đã được người sành ăn tôn là thiên hạ đệ nhất gỏi - gỏi bòn bon. |
Trái bòn bon chứa nhiều chất xơ giúp tăng cường chức năng tiêu hóa, ngăn ngừa táo bón và duy trì sự khỏe mạnh của đường ruột. Ăn bòn bon tốt cho ruột già, phòng ngừa nhiều bệnh đường ruột, nhất là ung thư ruột kết.
Với lượng calo thấp, quả bòn bon là một lựa chọn tốt cho những người đang theo đuổi chế độ ăn kiêng, hỗ trợ giảm cân hoặc muốn kiểm soát cân nặng.
Ngoài ra, bòn bon cung cấp rất nhiều các loại vitamin như: vitamin A, B, C và K. Đặc biệt, vitamin C trong quả bòn bon giúp kích thích sản xuất bạch cầu, tăng cường hệ miễn dịch và giúp cơ thể chống lại các bệnh nhiễm trùng.
Quả bòn bon chứa các hợp chất polyphenol, có khả năng chống oxy hóa mạnh, giúp bảo vệ tế bào khỏi sự tấn công của các gốc tự do, từ đó giảm nguy cơ mắc các bệnh mạn tính như tim mạch, ung thư và tiểu đường. Bên cạnh đó, flavonoids là một nhóm khác của chất chống oxy hóa có trong quả bòn bon, giúp giảm viêm và bảo vệ mạch máu.
Bòn bon chứa phosphorus - một khoáng chất quan trọng giúp duy trì cấu trúc, bảo vệ men răng và giúp xương chắc khỏe.
Bòn bon còn cung cấp vitamin E giúp duy trì sức khỏe làn da, ngăn ngừa lão hóa, làm mềm da và bảo vệ da khỏi tác động của tia UV.
