Từ phân bón giả đến chuyển đổi xanh: Cơ hội trong thách thức

Câu chuyện bắt đầu không phải từ phòng họp, hội thảo, mà từ những ruộng đồng xơ xác, những mùa màng thất thu. Người nông dân mua một bao phân bón in đầy chữ nghĩa hứa hẹn: tăng năng suất, kích rễ mạnh, dưỡng trái đều. Nhưng họ nhận lại là lá vàng, rễ úa, cây còi cọc. Và trong lúc bối rối không biết trách ai, không ít người phải chấp nhận thua lỗ như một rủi ro cố hữu trong nghề nông.

Thế nhưng, khi từng lớp đất bạc màu vì bị "đầu độc" bởi những loại phân không rõ nguồn gốc, khi niềm tin bị mài mòn qua từng mùa vụ, thì người nông dân bắt đầu đặt câu hỏi. Họ không còn chỉ trông chờ vào những lời quảng cáo. Họ nhìn lại đất, lật nhãn bao phân, hỏi kỹ hơn, nghi ngờ nhiều hơn. Và từ chính hoài nghi ấy, con đường chuyển đổi dần hé mở.

Phân bón giả của Công ty Cổ phần thương mại phân bón Nam Dương và Công ty cổ phần tập đoàn phân bón quốc tế Hoa Kỳ - VINA do vợ chồng Bùi Minh Chánh (43 tuổi) và Nguyễn Thị Cẩm My (41 tuổi, ở TP.HCM) làm chủ.(Ảnh SĐ)

Từ cuối năm 2024 đến đầu 2025, hàng loạt vụ việc liên quan đến sản xuất, buôn bán phân bón, thực phẩm và cà phê giả bị triệt phá. Đặc biệt tại Đắk Lắk, công an khởi tố 10 bị can trong 3 chuyên án lớn, trong đó có cả những tên tuổi đình đám trong ngành phân bón. Các đối tượng không chỉ lừa đảo bằng những sản phẩm kém chất lượng, mà còn gây nguy hại trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng khi sử dụng chất cấm trong sản xuất giá đỗ, thực phẩm chế biến.

Chiều 6/3, lãnh đạo Công an tỉnh Đắk Lắk cho biết vừa vinh dự nhận được thư khen của Phó thủ tướng Bùi Thanh Sơn - trưởng Ban Chỉ đạo quốc gia chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả (Ban Chỉ đạo 389 quốc gia) - vì đạt được nhiều thành tích, chiến công.

Phó thủ tướng Chính phủ Bùi Thanh Sơn ghi nhận những thành tích của Công an tỉnh Đắk Lắk trong phát hiện, đấu tranh, triệt phá thành công 3 chuyên án và đã khởi tố 10 bị can về các hành vi: sản xuất, buôn bán cà phê bột giả; sản xuất phân bón giả; sản xuất giá đỗ có ngâm hóa chất nguy hại cho sức khỏe con người với số lượng lớn, vi phạm nghiêm trọng quy định về an toàn thực phẩm.

Phó thủ tướng đánh giá chiến công của Công an tỉnh Đắk Lắk là minh chứng rõ nét cho quyết tâm cao trong công tác chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả, giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, mang lại sự bình yên và hạnh phúc cho nhân dân.

Cuối tháng 12/2024, Công an tỉnh Đắk Lắk phát hiện 6 cơ sở trên địa bàn TP Buôn Ma Thuột (do 4 người làm chủ) sản xuất giá đỗ ủ hóa chất. Công an thu giữ 20.357kg giá đỗ đã ngâm hoạt chất 6-Benzylaminopurine (không thuộc danh mục được phép sử dụng trong sản xuất thực phẩm và danh mục thuốc bảo vệ thực vật được phép sử dụng tại Việt Nam, nguy hại cho sức khỏe con người) cùng hàng trăm lít hóa chất khác.

Các nghi can khai nhận trung bình mỗi năm đã bán ra thị trường khoảng 2.900 tấn giá đỗ có ủ hóa chất 6-Benzylaminopurine.

Tháng 1/2025, Công an tỉnh Đắk Lắk triệt phá thành công đường dây sản xuất, buôn bán phân bón giả quy mô lớn; bắt giữ Nguyễn Thị Cẩm My (41 tuổi, tổng giám đốc Công ty cổ phần thương mại phân bón Nam Dương, tỉnh Bình Định), Bùi Minh Chánh (43 tuổi, chồng My, tổng giám đốc Công ty cổ phần Tập đoàn phân bón quốc tế Hoa Kỳ - VINA, tỉnh Long An) và các đồng phạm.

Tháng 2/2025, Công an tỉnh Đắk Lắk phát hiện, xử lý 2 vụ sản xuất, buôn bán cà phê bột giả liên tỉnh Đắk Lắk - Bình Dương với quy mô lớn. Thành phần chủ yếu của sản phẩm cà phê do các đối tượng sản xuất là vỏ cà phê, đậu nành, các chất phụ gia.

Tại miền Tây, vựa lúa quốc gia – tình hình cũng không mấy khả quan. Chỉ tính riêng Long An, lực lượng quản lý thị trường và công an đã xử lý hàng chục vụ vi phạm, trong đó có cả những công ty có tên tuổi, những cá nhân tái phạm nhiều lần. Phân bón giả được đóng gói, in ấn chỉn chu, kèm nhãn hiệu Mỹ, Pháp… nhưng thực chất chỉ là đất trộn hoá chất, hoặc hoàn toàn không có tác dụng như công bố. Việc phân biệt thật – giả bằng mắt thường là điều bất khả thi với đại đa số nông dân.

Hiệp hội Phân bón Việt Nam ước tính ngành nông nghiệp thiệt hại khoảng 2,5 tỷ USD mỗi năm vì phân bón giả, kém chất lượng. Nhưng thiệt hại kinh tế chỉ là phần nổi. Phần chìm là những hệ luỵ kéo dài: đất đai bị thoái hoá, nguồn nước nhiễm độc, thực phẩm mất an toàn. Người nông dân không chỉ mất tiền mà còn mất đi cơ hội bền vững với chính mảnh ruộng của mình. Trong khi đó, người tiêu dùng – những tưởng đứng ngoài vòng xoáy – lại âm thầm tiếp nhận nguy cơ về sức khoẻ qua từng bữa ăn.

Pháp luật đã vào cuộc. Những chuyên án được ghi nhận, thư khen từ cấp cao nhất được gửi tới lực lượng điều tra. Nhưng nạn hàng giả, hàng nhái vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Vì sao? Vì lực lượng chức năng chỉ là một cánh tay. Trong khi đó, hệ thống phân phối – từ đại lý đến cửa hàng vật tư nông nghiệp – vẫn đang thiếu sự giám sát hiệu quả. Các cơ sở sản xuất thường chọn địa điểm hẻo lánh, hoạt động theo kiểu “đánh nhanh rút gọn” để né kiểm tra. Còn người nông dân, vốn không có đủ kiến thức và công cụ kiểm tra, lại là đối tượng dễ bị lừa nhất.

Phân bón hữu cơ sinh học viên nén Minro (700gr – 2kg) của Công Ty TNHH Thiết Bị Sân Vườn Maka cung cấp(Ảnh MakaGarden)

Trong khi cuộc chiến với phân bón giả còn nhiều cam go, thì một dòng chảy khác – nhỏ hơn, thầm lặng hơn – đang nhen nhóm: phân bón hữu cơ. Ở An Giang, một hợp tác xã trồng rau đã chuyển sang dùng phân vi sinh hoàn toàn. Kết quả khiến chính họ cũng bất ngờ: chi phí sản xuất giảm, rau ngon hơn, đất không còn bị chai cứng. Ở nhiều vùng quê khác, nông dân học cách ủ phân từ vỏ cà phê, vỏ lạc, rơm rạ... Không chỉ để tiết kiệm, mà còn là một cách để chủ động hơn với đất, với mùa vụ.

Chuyển đổi xanh không còn là câu chuyện xa xỉ của các nước phát triển, hay của những dự án viện trợ. Nó đang dần trở thành chiến lược sinh tồn của người nông dân Việt Nam. Khi giá phân bón vô cơ tăng cao, khi niềm tin vào thị trường vật tư bị lung lay, thì phân hữu cơ – dù đòi hỏi công sức hơn – lại là lựa chọn khả dĩ và đáng tin hơn. Và không ít nông dân đang làm điều đó một cách lặng lẽ nhưng bền bỉ.

Dẫu vậy, không thể phó mặc cho sự tự phát. Cần có chính sách thúc đẩy sản xuất và tiêu dùng phân hữu cơ, cả ở cấp Nhà nước lẫn địa phương. Hệ thống tín dụng xanh, ưu đãi thuế cho doanh nghiệp đầu tư dây chuyền sản xuất phân bón hữu cơ là điều cần thiết. Đồng thời, cần đẩy mạnh công tác tập huấn, hướng dẫn người dân cách nhận biết, sử dụng và sản xuất phân hữu cơ. Việc khép kín chuỗi nông nghiệp từ đầu vào đến đầu ra sạch, an toàn sẽ là một lời giải căn cơ cho cả bài toán môi trường lẫn kinh tế.

Theo báo Dân Việt chia sẻ, hộ ông Nguyễn Tấn Dũng (thôn Tung Neng, xã Ia Dreng, huyện Chư Pưh, Gia Lai) có 2.000 cây sầu riêng giống bị chết sau khi bón phân có gắn nhãn mác thể hiện do một Công ty ở huyện Hóc Môn, TP.HCM sản xuất. (Ảnh Dân Việt)

Về mặt quản lý, các ngành chức năng cần siết chặt hơn nữa khâu kiểm tra, truy xuất nguồn gốc vật tư nông nghiệp. Đặc biệt, cần xử lý mạnh tay những cơ sở làm ăn gian dối có hệ thống, và công khai danh tính để cảnh báo thị trường. Việc minh bạch thông tin sẽ giúp người dân có thêm căn cứ để lựa chọn, từ đó tạo ra một vòng xoáy tích cực: hàng thật sống được, hàng giả tự tiêu biến.

Phân bón giả là một vấn đề nhức nhối, nhưng đồng thời cũng là một phép thử: cho hệ thống quản lý, cho sức đề kháng của thị trường, và cho chính người nông dân. Nếu vượt qua được cơn khủng hoảng này, nền nông nghiệp Việt Nam sẽ không chỉ sạch hơn, mà còn vững vàng hơn, bởi nó được xây từ những bài học đắt giá, bằng sự tỉnh táo và kiên trì của những người làm ra hạt gạo, trái cây cho cả nước.

Không phải ai cũng ngay lập tức có thể chuyển đổi xanh. Nhưng nếu mỗi người trồng một luống rau, một thửa ruộng, bắt đầu nghĩ khác – ít nhất là không mua hàng không rõ nguồn gốc, không tin ngay lời rao vặt – thì sự thay đổi đã bắt đầu. Và khi thay đổi ấy lan rộng, những kẻ làm hàng giả sẽ không còn chỗ đứng.

Cuộc chiến này chưa thể kết thúc sớm. Nhưng rõ ràng, cục diện đang dần xoay chuyển. Và ở giữa những mảng tối của lừa dối, vẫn le lói ánh sáng từ những người nông dân đang học cách làm chủ cuộc chơi – bằng đôi tay thật, phân bón thật và niềm tin thật.

Đó chính là cơ hội trong thách thức. Và cũng là chương mới của một nền nông nghiệp biết tự bảo vệ mình.