Cá vây tay Sulawesi thường được mệnh danh là “hóa thạch sống” là một trong hai loài cá vây tay còn tồn tại trên Trái Đất hiện nay. Trong quá khứ, giới khoa học từng tin rằng nhóm sinh vật cổ đại này đã tuyệt chủng cùng thời kỳ với khủng long, khoảng 65 triệu năm trước. Tuy nhiên, giả thuyết đó bị lật ngược vào năm 1938 khi một con cá vây tay Ấn Độ Dương (Latimeria chalumnae) bất ngờ xuất hiện trong lưới của ngư dân ngoài khơi Nam Phi.
Trái ngược với “người anh em” của mình, cá vây tay Sulawesi (Latimeria menadoensis) mãi đến năm 1997 mới được phát hiện lần đầu tiên không phải ngoài đại dương mà tại một chợ cá địa phương ở Indonesia. Từ đó đến nay, loài này vẫn chưa từng được ghi hình trong môi trường sống tự nhiên. Mọi dữ liệu quan sát đều đến từ các thiết bị điều khiển từ xa dưới biển sâu.
Điều đó chỉ thay đổi vào tháng 10 năm 2024, khi một nhóm nhà khoa học may mắn bắt gặp và ghi hình một cá thể cá vây tay Sulawesi dài 1,1 mét, đang bơi ở độ sâu khoảng 144 mét tại vùng biển thuộc tỉnh Bắc Maluku, Indonesia. Khác với thói quen ẩn mình dưới các rạn đá hay hang động ban ngày, con cá lần này lại xuất hiện lộ thiên trong làn nước, khiến các nhà nghiên cứu không khỏi bất ngờ.
"Nó dựng đứng toàn bộ vây lưng và giữ nguyên trạng thái ấy trong suốt quá trình quan sát, có thể như một phản xạ tự vệ hoặc biểu hiện trạng thái cảnh giác", nhóm nghiên cứu cho biết. Ngày hôm sau, họ tiếp tục ghi nhận sự xuất hiện của con cá tại cùng vị trí, với tư thế vây lưng dựng đứng lặp lại.
 |
| Cá vây tay được phát hiện ở độ sâu 144 m - (Ảnh: Scientific Reports). |
Điểm đặc biệt của cá vây tay là cấu trúc vây thùy khác hẳn phần lớn các loài cá hiện đại vốn có tổ tiên là cá vây tia. Vây của chúng có phần cơ thịt và xương, gần giống như những chiếc chi sơ khai. Loài cá này đã có mặt từ kỷ Devon, tức khoảng 420 triệu năm trước và mang theo nhiều đặc điểm cổ xưa như phần đầu có khả năng mở ra theo kiểu bản lề, cùng cơ quan cảm nhận điện nằm trong mũi một di sản độc đáo từ thời tiền sử.
Nhóm nghiên cứu cảnh báo rằng hiện nay, tất cả các quần thể cá vây tay được biết đến đều đang phải đối mặt với áp lực gia tăng từ các hoạt động của con người trên toàn thế giới. Họ lo ngại rằng trong tương lai, những mối nguy mới đặc biệt từ hoạt động du lịch thiếu kiểm soát có thể khiến tình hình trở nên nghiêm trọng hơn.
Chính vì vậy, để bảo vệ quần thể mới phát hiện của loài L. menadoensis vốn rất nhạy cảm với sự xáo trộn, nhóm đã quyết định không công bố vị trí cụ thể cho đến khi có thêm dữ liệu khoa học và các biện pháp bảo tồn phù hợp hơn.
Trong suốt 85 năm qua, cá vây tay vẫn được ví như một "hóa thạch sống" loài sinh vật gợi nhớ về thời đại của khủng long. Chúng thuộc nhóm cá vây thùy, cùng với cá phổi và tổ tiên của các loài động vật bốn chân, là những mắt xích quan trọng trong quá trình tiến hóa của động vật có xương sống.
 |
| Ngamugawi wirngarri, loài cá vây tay, từng sinh sống trong các rạn san hô vào thời kỳ Devon - (Ảnh: Katrina Kenny). |
Ít có loài nào thu hút sự quan tâm của giới khoa học nhiều như cá vây tay – không chỉ bởi hình dạng kỳ lạ và cổ xưa, mà còn bởi hành trình phát hiện ly kỳ của chúng. Trải qua hàng trăm triệu năm tiến hóa, chỉ còn lại hai loài cá vây tay sống sót đến ngày nay, và cả hai đều đang nằm trong danh sách nguy cấp.
Nhờ vào sự hỗ trợ của công nghệ tiên tiến và các kỹ thuật phân tích hiện đại, các nhà nghiên cứu đang từng bước khám phá sâu hơn về lịch sử tiến hóa của loài cá đặc biệt này - một hành trình kéo dài hơn 410 triệu năm.
Mới đây, một công trình nghiên cứu đăng trên tạp chí Nature Communications đã công bố phát hiện hóa thạch của một loài cá vây tay đã tuyệt chủng cách đây khoảng 380 triệu năm, tại khu vực Tây Úc. Điều đáng chú ý là mẫu hóa thạch này được bảo tồn gần như nguyên vẹn, thuộc về giai đoạn chuyển tiếp quan trọng trong lịch sử tiến hóa của nhóm cá này.
Thành tựu trên là kết quả của sự hợp tác quốc tế giữa các nhà khoa học đến từ Canada, Úc, Đức, Vương quốc Anh và Thái Lan, một minh chứng cho nỗ lực toàn cầu trong việc giải mã những bí ẩn còn sót lại của quá khứ tiến hóa Trái Đất.
Khải Minh
