Theo báo cáo tại hội thảo “Đánh giá, bảo tồn nguồn gen giai đoạn 2016-2025 và định hướng 2026-2030” ngày 23/10, hệ thống bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật của Việt Nam đã được xây dựng gần 10 năm. Hiện Ngân hàng gen Quốc gia đang quản lý hơn 32.000 mẫu thuộc hơn 200 loài cây trồng, được lưu giữ thông qua ba phương thức: ngân hàng hạt giống; bảo tồn tại ruộng; và lưu giữ vô trùng trong ống nghiệm để duy trì giống sinh sản vô tính.
Theo bà Vũ Linh Chi (Trung tâm Tài nguyên thực vật), nhiều nguồn gen bản địa giá trị như lúa Nếp Bản Luốc (Hà Giang cũ), Khẩu Mường Lò (Lai Châu), hay Tẻ đỏ Hà Nhì (Điện Biên) đã được khai thác và thương mại hóa, góp phần nâng cao giá trị kinh tế. Điều này cho thấy bảo tồn không chỉ phục vụ nghiên cứu mà còn đem lại hiệu quả sản xuất rõ rệt.
Dù vậy, công tác bảo quản còn gặp nhiều khó khăn: cơ sở vật chất xuống cấp, kinh phí hạn hẹp và dữ liệu số chưa đồng bộ. Trung tâm đề xuất tiếp tục đầu tư nâng cấp hệ thống lưu trữ, đẩy mạnh tự động hóa và ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong thu thập, đánh giá và số hóa nguồn gen, tạo nền tảng cho các mô hình bảo tồn quy mô lớn trong tương lai.
PGS.TS. Bùi Thế Đồi – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Lâm nghiệp – khẳng định cần mở rộng hệ thống bảo tồn sang mô hình bảo tồn sống. Việc xây dựng Vườn Thực vật Quốc gia sẽ đóng vai trò là một thiết chế khoa học đa chức năng, vừa nghiên cứu – lưu giữ, vừa giáo dục và quảng bá đa dạng sinh học.
Theo tiêu chuẩn TCVN 13530:2022, Vườn Thực vật Quốc gia phải có diện tích tối thiểu 50 ha; ít nhất 700 loài thực vật, trong đó 500 loài cây gỗ; gắn với cơ sở nghiên cứu – đào tạo.
Địa điểm được đề xuất là khu rừng thực nghiệm Núi Luốt (Xuân Mai – Hà Nội và Lương Sơn (Hòa Bình cũ), nay thuộc Phú Thọ), nơi hiện có hơn 520 loài thực vật có mạch, trong đó 52 loài quý hiếm.
Giai đoạn 2026–2030, dự án dự kiến xây dựng các hạng mục chính: nhà kính bảo tồn, phòng thí nghiệm gen, trung tâm điều hành, khu giáo dục thực nghiệm, đồng thời hoàn thiện cơ sở dữ liệu số để kết nối với Mạng lưới Vườn thực vật châu Á (BGCI).
Các chuyên gia nhận định, nếu Ngân hàng gen là “trí nhớ di truyền” của quốc gia, thì Vườn Thực vật Quốc gia sẽ là “gương mặt sinh học” của đất nước, nơi tài nguyên được gìn giữ, giới thiệu và lan tỏa.
 |
| Chuyên gia đề xuất, cần sớm có chương trình chọn tạo giống lâm nghiệp thích ứng biến đổi khí hậu, lấy hợp tác viện - doanh nghiệp - hộ trồng rừng làm nòng cốt để thương mại hóa vật liệu giống chịu hạn. Ảnh: Kinh tế và dự báo. |
Cùng với bảo tồn, các viện nghiên cứu đang tập trung chọn tạo giống cây lâm nghiệp và nông nghiệp có khả năng thích nghi môi trường khắc nghiệt.
TS. Nguyễn Đức Kiên – Giám đốc Viện Nghiên cứu Giống và Công nghệ sinh học lâm nghiệp – cho biết biến đổi khí hậu làm tăng sâu bệnh, nắng nóng và xâm nhập mặn ở các vùng rừng trồng. Viện đã tạo ra nhiều giống keo và bạch đàn lai có năng suất cao, khả năng chống chịu tốt. Các công nghệ như chuyển gen, nhân giống mô, chọn lọc bằng chỉ thị phân tử giúp rút ngắn thời gian chọn giống và nâng cao hiệu quả thích ứng sinh thái.
Ông đề xuất xây dựng chương trình chọn tạo giống lâm nghiệp thích ứng khí hậu ở quy mô quốc gia, thúc đẩy hợp tác giữa viện nghiên cứu – doanh nghiệp – người trồng rừng để thương mại hóa giống chịu hạn, nhất là tại những vùng chịu tác động khí hậu mạnh.
Đối với cây trồng nông nghiệp, đại diện Viện Di truyền Nông nghiệp cho biết cần phát triển ngân hàng dữ liệu gen và chỉ thị phân tử quốc gia, phục vụ dự báo khả năng thích nghi của giống trong điều kiện khí hậu tương lai. Hiện viện đang làm chủ nhiều công nghệ chỉnh sửa gen, đột biến định hướng và nuôi cấy mô – bioreactor để nhân nhanh nguồn vật liệu di truyền.
