“Hạt vàng” của đại ngàn
Tháng 8 đến tháng 10 hàng năm là thời điểm người dân ở các vùng sâm của Kon Tum và Quảng Nam bắt đầu thu hoạch hạt sâm Ngọc Linh. Khác với các loại cây dược liệu thông thường, sâm Ngọc Linh không thu trái theo cân, mà thu… từng hạt. Và mỗi hạt được tính bằng tiền trăm.
“Mỗi quả thường chỉ có 1 đến 2 hạt. Mình hái cả chùm về, bóc quả lấy hạt, phơi nhẹ rồi đếm từng hạt bán cho thương lái. Năm ngoái có lúc giá lên đến 150.000 đồng/hạt, loại bình thường cũng cỡ 70.000 – 100.000 đồng,” anh A Vương (người Xê Đăng, trồng sâm ở xã Măng Ri, huyện Tu Mơ Rông, Kon Tum) chia sẻ.
 |
| Hạt sâm Ngọc Linh Việt Nam siêu hiếm. |
Theo ước tính, một ký hạt sâm có khoảng 1.600 đến 2.000 hạt, tương đương giá trị thị trường 200 – 240 triệu đồng/kg. Đó là lý do tại sao dân trồng sâm vẫn bảo nhau: “Đếm hạt là biết hôm nay thu bao nhiêu triệu.”
Giá trị “khó tin” của hạt sâm Ngọc Linh bắt nguồn từ ba yếu tố: hiếm, khó nhân giống và giá trị kinh tế – y học vượt trội.
Thứ nhất, cây sâm Ngọc Linh không phải lúc nào cũng ra hoa kết trái. Phải từ năm thứ 5 trở đi, cây mới có thể trổ hoa, và tỷ lệ đậu quả lại rất thấp, chỉ khoảng 20–30% trên tổng số cây trưởng thành. Mỗi quả chỉ có vài hạt, được hái thủ công trong rừng hoặc vườn trồng ở độ cao 1.500–2.000m, nơi khí hậu và thổ nhưỡng vô cùng khắc nghiệt.
Thứ hai, tỷ lệ nảy mầm của hạt cực kỳ thấp – chỉ khoảng 30–40% nếu không có kỹ thuật ươm giống đúng chuẩn. Hạt phải được xử lý đúng cách, ủ trong môi trường ẩm mát ổn định, tránh nhiễm nấm, côn trùng, và phải mất từ 3–5 tháng mới bắt đầu nảy mầm. Chính vì vậy, những cơ sở có kinh nghiệm ươm giống sâm luôn sẵn sàng trả giá cao để gom hạt chuẩn từ vùng sâm gốc.
 |
| Sâm Ngọc Linh được trồng trên ngọn núi cùng tên, thuộc tỉnh Kon Tum và Quảng Nam. |
Thứ ba, nhu cầu giống ngày càng tăng mạnh. Hiện cả nước chỉ có hai vùng được công nhận là vùng sinh trưởng tự nhiên của sâm Ngọc Linh – đó là huyện Tu Mơ Rông (Kon Tum) và huyện Nam Trà My (Quảng Nam). Trong khi các địa phương đang đẩy mạnh mở rộng vùng trồng lên hàng trăm hecta, thì sản lượng hạt mỗi năm chỉ vài chục ký, dẫn tới việc hạt sâm luôn trong tình trạng “cung không đủ cầu”.
Tài sản sinh lời từ lòng đất
Không giống như hạt rau, hạt lúa – gieo để ăn – hạt sâm Ngọc Linh được ví như một “cổ phiếu xanh” có thể sinh lời sau nhiều năm. Từ một hạt giống nhỏ bằng đầu tăm, người nông dân có thể ươm thành cây sâm trưởng thành sau 5 – 10 năm, khi ấy giá trị mỗi củ có thể lên tới 30 – 200 triệu đồng tùy tuổi đời và trọng lượng.
Nhiều hộ dân ở Nam Trà My chia sẻ, trước đây, hạt sâm được giữ lại để nhân giống trong vườn nhà. Nhưng hiện nay, một phần không nhỏ được bán ra ngoài để phục vụ các vườn trồng quy mô lớn của doanh nghiệp và các hợp tác xã. Một số đơn vị thậm chí còn thuê người leo núi đi hái quả sâm chỉ để lấy hạt, chấp nhận giá cao để tranh giành nguồn giống tốt.
Với nhiều người bản địa, hạt sâm quý đến mức chỉ được dùng để “gửi gắm tương lai” – trồng cho con cháu hoặc đem đổi lấy tài sản lớn. “Có người mua xe máy, có người dựng nhà chỉ từ vài năm trồng sâm và bán hạt,” chị Hồ Thị Mít (người Ca Dong, Nam Trà My) kể.
 |
| Hạt sâm Ngọc Linh rất hiếm vì cây phải trồng ít nhất bốn năm mới ra hoa, mỗi cây chỉ có một nhánh hoa chứa rất ít hạt. |
Hạt giống cho một ngành công nghiệp xanh
Không chỉ mang giá trị kinh tế, hạt sâm còn là chiếc chìa khóa để mở rộng một ngành công nghiệp đầy tiềm năng: dược liệu Việt Nam. Theo các nhà khoa học, sâm Ngọc Linh chứa đến 52 loại saponin – hoạt chất quý có tác dụng chống oxy hóa, tăng miễn dịch, kháng ung thư, điều hòa huyết áp và cải thiện chức năng não.
Bộ Y tế đã công nhận sâm Ngọc Linh là “dược liệu quốc gia”, và đang thúc đẩy việc nhân giống, bảo tồn và khai thác có kiểm soát. Việc nhân giống từ hạt là con đường bền vững và tự nhiên nhất để mở rộng vùng sâm mà không gây cạn kiệt nguồn gốc tự nhiên.
Hiện một số doanh nghiệp đã đầu tư hàng chục tỷ đồng vào các trung tâm ươm giống hạt sâm, kết hợp cùng người dân bản địa để vừa phát triển vùng trồng, vừa bảo tồn giá trị văn hóa của cây thuốc quý.
Có thể nói, mỗi hạt sâm Ngọc Linh là một “mầm sống” quý giá, vừa mang trong mình di sản của đại ngàn Trường Sơn, vừa ươm mầm cho tương lai của ngành nông – dược Việt Nam. Trong thế giới hiện đại, nơi mà con người đang tìm lại giá trị của sự tự nhiên và bền vững, một hạt giống nhỏ có thể mở ra cả một nền kinh tế xanh.
