Những người yêu bonsai coi chăm cây như chăm con. Giống như nuôi dạy con, chăm bonsai cũng cần phải nuôi dưỡng và giáo dục song hành, không chỉ tưới nước, bón phân, cho cây ánh sáng, gió mát tự nhiên để cây sống, mà còn phải tinh tế kiểm soát và dẫn dắt sự sinh trưởng của cây theo các giai đoạn, hướng cây đến dáng thế mong muốn. Mười năm trồng cây, trăm năm trồng người; nếu chỉ dựa vào việc uốn tỉa vài lần ở một giai đoạn nhất định, sáng tạo kiểu tùy hứng, thì rất khó đạt được một cây bonsai đúng chất nghệ thuật.
Trong nghệ thuật bonsai, cây cảnh là tác phẩm nghệ thuật sống, luôn thay đổi. Điều này đòi hỏi người chơi bonsai phải liên tục cắt tỉa, điều chỉnh, kiểm soát, nếu không cây sẽ trở lại dáng vẻ hoang dã tự nhiên, hoàn toàn mất đi giá trị nghệ thuật. Theo Zhihu, các nghệ nhân Trung Quốc khuyên người chơi bonsai cần làm tốt những việc nhỏ nhưng rất quan trọng dưới đây.
 |
| Cây cảnh là tác phẩm nghệ thuật sống, luôn thay đổi. |
Hầu hết các loại cây vào mùa xuân thường mọc chồi ở vị trí mắt cành. Như cây Du, cây Mai chiếu thủy, Lựu, Tỳ bà, Hồng lộc… đều đâm chồi mới trên cả cành già và cành mới, thường là chồi khỏe.
Những chồi không mọc đúng những vị trí trên, nếu không kịp thời cắt đi, không chỉ tiêu hao dinh dưỡng, mà một khi thành cành sẽ khiến tán cây quá rậm, không thông thoáng, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển bình thường của cành dự trữ, đồng thời dễ sinh sâu bệnh. Vì thế tốt nhất nên cắt đi trước khi cây bung lá.
 |
| Một số chồi sẽ mọc lại nhiều lần, cần phải cắt tỉa nhiều lần cho đến khi cành và lá dự trữ dài ra. |
Một số chồi sẽ mọc lại nhiều lần, cần phải cắt tỉa nhiều lần cho đến khi cành và lá dự trữ dài ra. Làm tốt việc này sẽ giảm đáng kể khối lượng công việc tỉa cành sau này. Tuy nhiên, trước khi cắt chồi, cần quan sát kỹ toàn bộ tầng, đường nét, và ngoại hình của cây để xem có chỗ nào thiếu cần bổ sung hay không.
Nếu có, thì khi cắt tỉa chồi ở chỗ đó, nên để lại vài chồi để dự phòng bổ sung. Dù là việc nhỏ, nhưng cách bổ cành này tự nhiên và đẹp hơn nhiều so với việc ghép cành lệch vị trí. Khi tác phẩm hoàn thiện, sẽ càng hoàn mỹ.
Mục đích tỉa cành vào mùa hè nhằm loại bỏ các cành mọc không đúng chỗ mà trước đó cắt chồi chưa sạch, gọi là “cành trộm” hay “cành tặc”. Phần lớn các loại cây có sức mọc mạnh, dù đã cắt chồi, nhưng bên trong thân vẫn mọc ra nhiều cành vô dụng, phát triển nhanh và rất khỏe. Vào đầu mùa hè, trước mùa mưa, phải tỉa kỹ từng chậu.
Phải cắt bỏ cành trong tán, cành mọc cụm, cành chồng chéo, cành quá dày – tập trung vào những cành mọc không nằm trong phạm vi dự kiến. Loại cành này thường mọc ở trong tán cây, từ ngoài khó thấy, đợi đến khi nó vươn ra ngoài thì đã khá to khỏe.
Hơn nữa, có những cành “vô dụng” lại mọc ở chỗ phân nhánh của cành già, sức mọc rất mạnh, sẽ hút hết dinh dưỡng, khiến cành già yếu dần và lụi tàn. Dù đây là hiện tượng thay thế tự nhiên, nhưng trong nghệ thuật bonsai phải phòng ngừa kịp thời để đảm bảo cành hữu dụng có đủ dinh dưỡng, thông thoáng, và đủ ánh sáng.
 |
| Mục đích tỉa cành vào mùa hè nhằm loại bỏ các cành mọc không đúng chỗ mà trước đó cắt chồi chưa sạch. |
Giai đoạn thả cành tán sẽ rất rậm rạp, chỉ nhìn từ ngoài sẽ khó tìm được điểm mọc cành, vì vậy trước khi chưa nhìn rõ, không nên vội cắt. Phải kiên nhẫn lật từng tầng cành, phân biệt chính xác cành hữu dụng và cành vô dụng, tuyệt đối tránh cắt bừa, cắt ẩu.
Việc tỉa cành không chỉ giúp tán cây bên trong thông thoáng, giảm sâu bệnh và tránh lãng phí nước phân, mà còn giúp người chăm sóc nhìn rõ đường nét, bố cục cành có hợp lý không, phát hiện kịp thời vấn đề và chỉnh sửa ngay.
Cành khỏe ở đây chỉ các cành đã đạt tỷ lệ độ dày mong muốn trong cành dự trữ (thường thân và cành tỉ lệ 3:1, kéo dài đều theo từng đốt). Một tác phẩm bonsai thực thụ phải có bộ rễ, thân, và cành cân đối, mới toát lên phong vị cổ kính và nét đẹp tự nhiên.
 |
| Một tác phẩm bonsai thực thụ phải có bộ rễ, thân, và cành cân đối, mới toát lên phong vị cổ kính và nét đẹp tự nhiên. |
Trong quá trình sinh trưởng, cây có hiện tượng ưu thế ngọn, điều này bình thường. Tuy nhiên có một vấn đề khác: trong quá trình thả cành, vì ít quan sát, nên cành dự trữ ở giữa và dưới phát triển quá mức, vượt quá tỷ lệ, làm mất cân đối, thân và cành gần bằng nhau, cành phình to trông rất xấu.
Để tránh tình trạng này, người chăm sóc phải quan sát thường xuyên, nhất là giai đoạn cây phát triển mạnh, tuyệt đối không bỏ lỡ thời cơ cắt tỉa. Giải pháp rất đơn giản: khi một cành dự trữ đã đạt yêu cầu về độ dày, cần cắt ngắn cả cành chính lẫn cành bên, có thể cắt một lần đến độ dài tạo hình mong muốn.
Một điều kiện tiên quyết phải nhớ: trên cành còn lại phải giữ lại một ít lá, tuyệt đối không cắt trụi lá, nếu không cành sẽ chết vì thiếu quang hợp, đặc biệt mùa hè nóng nực càng phải cẩn thận.
Nếu trên cành dự kiến không còn lá, có thể cắt lùi từng đoạn, trước tiên giữ lại đoạn cành dài có lá, đợi sau khi mọc chồi lá mới lại cắt tiếp, cho đến độ dài mong muốn. Nhờ vậy sẽ tránh được việc phải làm lại toàn bộ vì cành không cân đối.
 |
| Trong quá trình chăm sóc phải kịp thời xoay chậu, để mặt yếu và các cành nhỏ được hưởng nhiều ánh nắng hơn. |
Cây cối đều có tính hướng sáng, mặt hướng sáng sẽ phát triển khỏe hơn mặt khuất. Dù cây bonsai có mặt ngắm chính, nhưng để đạt được hiệu quả “bốn mặt đều đẹp”, phải làm cho bốn mặt phát triển tương đối đều, đạt độ rộng và độ dày cân đối.
Do đó, trong quá trình chăm sóc phải kịp thời xoay chậu, để mặt yếu và các cành nhỏ được hưởng nhiều ánh nắng hơn, tăng cường quang hợp và tốc độ sinh trưởng; mặt phát triển mạnh cần hướng về phía ít ánh sáng để giảm tốc độ. Một nâng một hãm như vậy sẽ khiến cây phát triển cân bằng.
Muốn cây cảnh trở thành tác phẩm có đẳng cấp, phải chăm sóc phù hợp với mục đích thưởng ngoạn. Với bonsai ngắm hoa ngắm quả, khi rễ, thân, cành chưa đạt tỷ lệ yêu cầu, không nên để cây ra hoa kết quả vì sẽ tiêu hao nhiều dinh dưỡng.
Phải kịp thời bứt bỏ nụ hoa, càng sớm càng tốt, đồng thời hạn chế phân bón giàu lân, chuyển sinh trưởng sinh dục sang sinh trưởng dinh dưỡng, tập trung năng lượng nuôi dưỡng thân, cành, phát triển đúng hướng thiết kế, thúc đẩy sớm thành hình. Sau khi định hình hoàn thiện rồi mới để cây ra hoa kết quả, khi đó mới là tác phẩm ngắm hoa ngắm quả đích thực.
