Nguyên Lê: Người “đánh thức” linh hồn duối ký đá tại Hải Phòng

Cây duối (tên khoa học Streblus asper Lour) vốn là loài cây rất quen thuộc ở các vùng miền trên đất nước Việt Nam và cả khu vực Đông Nam Á, cây mọc tự nhiên trên những vùng đất khô, ven làng, bờ rào, sườn đồi.... Gỗ duối khô rất cứng nhưng tươi rất mềm, vỏ sần sùi, lá nhỏ, biểu bì dầy và xanh quanh năm – biểu trưng cho sự chịu đựng, dẻo dai, tựa như tinh thần lao động của người nông dân Việt Nam.

Tác phẩm "Phù Đổng Thiên Vương” của nghệ nhân Nguyên Lê. (Ảnh: Thùy Dung)

Trong văn hóa dân gian, cây duối (còn có tên là Hoàng Anh Mộc) từng chỉ là “cây hàng rào” khiêm nhường, nhưng từ cuối thế kỷ XX, khi phong trào chơi cây cảnh phát triển, người ta dần nhận ra vẻ đẹp kỳ thú đặc biệt của nó. Thân cây gân guốc, nu cục, chun nhũn, rễ bám đất mạnh mẽ, tán lá mảnh mai mà kiêu hãnh đã khiến duối trở thành biểu tượng của “vẻ đẹp mộc mạc mà kiên cường”, mang đậm bản sắc văn hóa Việt.

Một tác phẩm được chủ nhân sử dụng kỹ thuật Duối ký đá với rễ, thân cây duối quấn chặt vào khối đá, tạo nên cảm giác cây sinh ra từ đá, hòa quyện giữa sinh và vô sinh, giữa thiên nhiên và thời gian. (Ảnh: Thùy Dung)

Ngày nay, nhiều cây duối cổ đã được công nhận là Cây Di sản Việt Nam như rặng duối hơn 1.000 năm tuổi ở Đường Lâm (Hà Nội), cây duối 300 năm ở Nam Sách (Hải Dương) hay đôi duối cổ hơn 300 năm tại Phú La (Hải Phòng). Mỗi thân duối cổ thụ không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn chứa đựng tinh thần văn hóa và lịch sử. Chính hành trình “từ cây dại ven rào thành cây cảnh quý” ấy đã nâng tầm loài cây này thành biểu tượng của sự bền bỉ, dẻo dai và khả năng thích ứng của con người Việt – vừa khiêm nhường vừa mạnh mẽ, vừa mộc mạc mà thấm đẫm tinh thần văn hiến.

Trong bài viết này, chúng tôi giới thiệu đến những người yêu thích dòng cây duối cổ về nghệ nhân Nguyên Lê (thường gọi là Nguyên) - chủ nhân của nhà vườn Nguyên Lê tại phường Hải An, Hải Phòng.

Anh Nguyên bén duyên với cây cảnh từ khi còn học cấp hai. Niềm say mê cây cảnh nghệ thuật đến với anh tự nhiên như hơi thở, rồi lớn dần thành đam mê, thành nghiệp. Trong muôn loài cây cảnh, duối khiến anh tâm đắc nhất bởi vẻ đẹp mộc mạc mà ẩn chứa sức sống mãnh liệt, giống như tinh thần của người dân miền biển mà anh gắn bó. “Tôi chuyên sưu tầm cốt cây có thân pháp khó, dị và quái, nó không giống ai,” anh mỉm cười chia sẻ, ánh mắt lấp lánh niềm tự hào của người thợ tài hoa.

Khi cây duối gặp người tri âm, cuộc gặp đó giống như một mối duyên tiền định giữa con người và thiên nhiên - Anh Nguyên chia sẻ. (Ảnh: Thùy Dung)

Những tác phẩm trong vườn toát lên phong cách rất riêng, gân guốc nhưng thanh thoát, mạnh mẽ mà vẫn chan chứa hồn cốt. Anh Nguyên không chỉ dừng ở việc gìn giữ dáng thế truyền thống, mà luôn tìm cách thể hiện “thần” của thân cây, điều anh gọi là nghệ thuật thân pháp. Ở đó, mỗi cục nu, điểm dị của cây hay thế nghiêng đều được anh khai thác như một yếu tố thẩm mỹ tự nhiên, là nơi cây kể câu chuyện của chính mình. Là người am hiểu Mộc Thạch, anh Nguyên được xem là một trong những người tiên phong trong việc tạo hình duối ký đá bàn thành độc bản. Anh không để rễ cây bám lên đá như lối chơi xưa, mà để cả thân cây hòa quyện, uốn lượn ôm lấy đá, biểu tượng cho sự gắn kết giữa thiên nhiên và con người, giữa nhu và cương, giữa sức mạnh và sự mềm mại khéo léo.

Anh Nguyên - chủ nhà vườn Nguyên Lê phường Hải An bên tác phẩm “Cửu Long Tầm Giang” tâm đắc của mình. (Ảnh: Thùy Dung)

Với trí tưởng tượng phong phú và đôi tay khéo léo, anh thổi hồn vào những gốc duối sần sùi, biến chúng thành những tác phẩm mang đậm phong vị cổ truyền. Nhiều người yêu thích sinh vật cảnh gọi anh bằng biệt danh thân mật “Pháp Sư”, người có khả năng đánh thức linh hồn ẩn sâu trong từng thớ gỗ. Anh quan niệm rằng, cây duối giống như con người, có khí chất riêng, có câu chuyện riêng, và nhiệm vụ của người nghệ nhân là giúp nó nói ra được điều đó bằng hình hài, dáng thế.

Những giây phút thảnh thơi của anh Nguyên tại nhà vườn Nguyên Lê tại phường Hải An, Hải Phòng. (Ảnh: Thùy Dung)

Sinh ra trong gia đình có truyền thống học chữ Nho, am hiểu Hán học, anh Nguyên còn mang triết lý phương Đông vào từng tác phẩm của mình. Mỗi cái tên anh đặt cho cây đều ẩn chứa thông điệp về nhân sinh, thiên nhiên và triết lý sống. Trong số những tác phẩm tiêu biểu, “Cửu Long Tầm Giang” là cây Duối anh tâm đắc nhất. Cái tên mang ý nghĩa chín con rồng đang tìm một người có tầm, biểu tượng cho sự hội tụ của tài năng, bản lĩnh và chí hướng. Thân cây cổ kính, những u cục đan xen gợi hình tượng rồng chầu, vừa hùng vĩ vừa linh thiêng, như thể trong từng đường gân, thớ gỗ là dòng chảy của khí thiêng sông núi Việt Nam.

Cây duối không chỉ đẹp bởi hình thể, mà còn mang ý nghĩa phong thủy sâu sắc. Trong quan niệm dân gian, Duối được xem là loài cây mang lại dương khí, may mắn, tài lộc và bình an cho gia chủ. Với dáng rễ bám đất, thân uốn lượn uyển chuyển, duối tượng trưng cho sự gắn kết giữa con người và đất trời, giúp điều hòa năng lượng, xua đuổi tà khí, thu hút vượng khí vào nhà. Trồng Duối trong không gian sống hay nơi làm việc không chỉ tạo cảnh quan thanh tịnh mà còn mang lại cảm giác an yên, giúp con người cân bằng tâm thế, khơi dậy tinh thần tích cực. Theo phong thủy, cây Duối thuộc hành Mộc, tượng trưng cho sự sinh sôi và phát triển, vì thế bất kỳ ai, dù tuổi tác hay mệnh nào, cũng có thể trồng Duối để cầu tài lộc, phúc thọ và bình an.

Anh Nguyên thường nói rằng, khi uốn duối, anh không chỉ đang sáng tạo một dáng thế, mà còn đang “đặt khí” cho cây để mỗi tác phẩm không chỉ đẹp mà còn mang sinh khí tốt lành, thông thoáng. Với anh, nghệ thuật bonsai không đơn thuần là sự khéo léo, mà là sự đồng cảm giữa con người và tự nhiên, là cách đưa thiên nhiên vào Bonsai, tạo nên không gian phong thủy hài hòa, giúp con người sống chậm lại, hướng nội và yêu thương hơn.

Giữ hồn xưa trong dáng thế mới không chỉ là phương châm sáng tạo, mà còn là tinh thần của nghệ nhân Nguyên Lê trong suốt hành trình gắn bó với cây duối. Từ niềm đam mê thuở thiếu thời đến hành trình sáng tạo bền bỉ, anh đã khẳng định phong cách riêng trong làng sinh vật cảnh Hải Phòng. Điều khiến giới chơi cây nể phục ở anh không chỉ là kỹ thuật tinh tế, mà còn là khả năng giữ trọn “hồn mộc mạc” của duối ký đá, loài cây từng mọc nơi bờ rào làng quê, nay vươn mình thành tác phẩm nghệ thuật mang chiều sâu văn hóa Việt. Qua mỗi tác phẩm duối, anh như đang kể lại một câu chuyện về sức sống, về thời gian, và về vẻ đẹp của sự bền bỉ không phô trương, nơi con người, thiên nhiên và phong thủy gặp nhau trong một tinh thần an nhiên và sáng tạo.