Sen Việt Nam – Từ biểu tượng văn hóa đến ngành hàng kinh tế xanh nhiều triển vọng

Hoa sen (Nelumbo nucifera) là loài thủy sinh quý, gắn bó sâu sắc với văn hóa Việt Nam và được xem là biểu tượng của sự thanh cao, thuần khiết. Sen mọc ở ao hồ, có thân rễ nằm dưới bùn, lá tròn lớn vươn lên khỏi mặt nước, mặt lá phủ sáp không thấm nước. Hoa sen nở đơn độc trên cuống dài, có màu hồng hoặc trắng, nhiều cánh xếp xen kẽ, tỏa hương dịu nhẹ. Gương sen ở giữa chứa hạt sen một loại thực phẩm và dược liệu giàu giá trị.

Những vùng trồng sen nổi tiếng ở Việt Nam: Từ Hồ Tây thanh lịch đến Đồng Tháp thuần khiết

Ở Việt Nam, nhiều địa phương nổi tiếng với nghề trồng sen như Tháp Mười (Đồng Tháp), Huế (Thừa Thiên Huế), Nam Đàn (Nghệ An) và đặc biệt là sen Bách Diệp của Tây Hồ (Hà Nội) – loài sen có hàng trăm cánh, hương thơm thanh khiết, màu hồng nhạt đặc trưng, khác biệt với các giống sen khác. Tuy nhiên, sen Tây Hồ hiện đối mặt với nguy cơ mai một do đô thị hóa. Do vậy, để bảo tồn và phát triển cây sen quý, Sở NN&PTNT Hà Nội (nay là Sở NN&MT Hà Nội) đã giao Trung tâm Khuyến nông Hà Nội phối hợp với Viện Nghiên cứu rau quả đưa vào trồng thử nghiệm hơn 30 giống sen mới, trong đó gần 20 giống cho kết quả khả quan về năng suất và chất lượng. Nhờ ứng dụng kỹ thuật, mùa sen Hà Nội kéo dài từ tháng 4 đến tháng 11. Đặc biệt, năm 2024, mô hình trồng sen thích ứng biến đổi khí hậu được triển khai tại hai đầm sen Đầu Đồng và Thủy Sứ ở quận Tây Hồ, với quy mô 7ha, đã cho hoa đúng dịp lễ hội, phục vụ du lịch sinh thái và bảo vệ môi trường. Đến nay, Hà Nội có hơn 600ha sen tại các huyện Mỹ Đức, Ba Vì, Mê Linh, Phúc Thọ, Ứng Hòa, Bắc Từ Liêm, Quốc Oai... Sản phẩm từ sen Hà Nội đa dạng, tiêu biểu như trà sen Hiền Xiêm, chè sen Quảng An, hạt sen Đầm Long, trà lá sen, xôi cốm hạt sen Ngô Thức… vừa mang giá trị kinh tế, vừa gắn với văn hóa ẩm thực đặc sắc.

Sen Hồ Tây. - (Ảnh minh họa)

Cây sen không chỉ mang đến cho người nông dân huyện Nam Đàn (tỉnh Nghệ An) nhiều giá trị về mặt nông nghiệp, mà còn là sản phẩm tạo dựng thương hiệu du lịch địa phương, góp phần thu hút hàng triệu du khách về thăm quê hương Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nơi đây, các giống sen quý như sen ngàn cánh, sen đỏ Bắc Kinh, sen Huế, sen Đồng Tháp... đã được trồng thành công, làm phong phú cảnh quan và sản phẩm chế biến. Tính đến cuối 2022, Nam Đàn có 15 sản phẩm chế biến từ sen, trong đó 9 sản phẩm đạt chứng nhận OCOP, bao gồm trà sen, hạt sen sấy, kim chi sen, củ sen muối... Nguyên liệu đều được tuyển chọn từ vùng trồng không hóa chất, phù hợp với xu hướng tiêu dùng xanh, giúp cải thiện giấc ngủ, dưỡng nhan, giảm mỡ máu, thư giãn tinh thần.

Sen Đồng Tháp nổi bật với diện tích trồng lớn nhất cả nước khoảng 600ha và giá trị văn hóa đặc trưng, hình thành thương hiệu “Thủ phủ sen” gắn với du lịch sinh thái. Các bộ phận của cây sen đều được khai thác để tạo chuỗi giá trị: từ sản phẩm ẩm thực đến dược liệu, hàng quà tặng. Tỉnh hiện có 20 sản phẩm OCOP từ sen, góp phần vào phát triển nông nghiệp tuần hoàn và kinh tế xanh. Tuy nhiên, diện tích sen gần đây giảm do sâu bệnh, giá cả bấp bênh, thiếu nguyên liệu chế biến. Để khắc phục, tỉnh Đồng Tháp triển khai “Đề án phát triển sản phẩm sen giai đoạn 2021–2025, định hướng đến 2030”. Theo Phó Chủ tịch UBND tỉnh, định hướng ưu tiên là phát triển vùng trồng hữu cơ, nâng cao kỹ thuật chế biến, phát triển sản phẩm sạch, tinh tế, đáp ứng nhu cầu thị trường. Ngày 25/6/2025, Cục Sở hữu trí tuệ ban hành Quyết định số 442/QĐ-SHTT về việc cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý số 00145 cho sản phẩm sen “Đồng Tháp”. Ủy ban nhân dân tỉnh Đồng Tháp là tổ chức quản lý chỉ dẫn địa lý này, mở ra cơ hội mở rộng thương hiệu ra thị trường quốc tế.

Cánh đồng sen tại xã Láng Biển, huyện Tháp Mười. - (Ảnh: dongthap.gov.vn)

Tại Huế, sen có vai trò đặc biệt trong cảnh quan, ẩm thực và tâm linh. Triều Nguyễn từng trồng sen trắng quanh Đại nội, hồ Thái Dịch, hồ Tịnh Tâm, hộ thành hào. Giống sen trắng Huế quý hiếm đã được phục hồi và trồng trở lại, mang lại vẻ đẹp thanh khiết cho di sản cố đô. Sen được dùng trong cắm lễ, chế biến ẩm thực đặc sản như chè hạt sen, cơm sen, trà tim sen... Cùng với sen trắng, các giống sen hồng phấn, sen đỏ cũng được trồng ở khu vực hộ thành hào tạo nên sự đa sắc độc đáo. Việc trồng sen còn góp phần giảm ô nhiễm, tạo sinh kế cho người dân. Ở Huế, sen được trồng phổ biến ở các huyện vùng trũng như Phú Vang, Phong Điền, Quảng Điền... Mùa sen kéo dài 40–50 ngày từ tháng 5 đến tháng 7. Sen rất dễ trồng, ít công chăm sóc, chi phí phân bón thấp. Một thuận lợi với người trồng sen ở Thừa Thiên Huế là đầu ra rất ổn định. Hàng năm, người dân còn được tập huấn, chia sẻ kinh nghiệm, tiếp thu các phương pháp, kỹ thuật trồng sen lấy hạt, trồng sen xen canh với nuôi cá và đưa những giống sen mới cho năng suất cao vào trồng.

Nhiều bà con nông dân trên địa bàn, mạnh dạn chuyển đổi đất trồng lúa kém hiệu quả, thường xuyên bị ngập nước, các vùng thấp trũng, ao hồ... để phát triển trồng sen lấy hạt, mang lại hiệu quả kinh tế, góp phần nâng cao thu nhập. Gần đây, nhiều sản phẩm mới từ sen được phát triển như nón lá sen, trà hoa sen, bột sen gạo mầm, bánh sen gạo mầm, rượu sen… mở ra tiềm năng phát triển sản phẩm đặc trưng cho vùng đất cố đô.

Vân Đài thuộc xã Chí Hòa, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình(cũ) từng là vùng đất bạc màu, sản xuất manh mún, nông dân sống lay lắt theo mùa. Chính nơi ấy, một hành trình chuyển mình đã bắt đầu với niềm tin và quyết tâm giữ gìn bản sắc văn hóa, đồng thời kiến tạo tương lai xanh.

Tiếp nối tinh thần khai phá của công chúa Diệu Dung, HTX Vân Đài được thành lập năm 2021, trong bối cảnh Thái Bình triển khai Nghị quyết 09 về chuyển đổi cơ cấu cây trồng. Không chọn cách làm ồ ạt, HTX Vân Đài chọn đi từng bước chắc chắn với chiến lược "3 giữ - 4 đổi": giữ con người, giữ đất đai, giữ văn hóa; đổi mới tư duy sản xuất, đổi mới cây trồng, đổi mới công nghệ và đổi mới cách quản trị hiện đại.

Không chỉ dựa vào kinh nghiệm dân gian, HTX Vân Đài đã nhận được sự đồng hành của PGS, TS Đặng Văn Đông - Ủy viên Ban Thường vụ Hội Sinh vật cảnh Việt Nam, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả, Chủ tịch Hội đồng biên tập tạp chí Việt Nam hương sắc. Với sự cố vấn khoa học bài bản, chỉ trong một thời gian ngắn, vùng đất chiêm trũng từng bị bỏ hoang đã lột xác trở thành một mô hình nông nghiệp kiểu mẫu.

HTX Vân Đài không chỉ cung cấp các cây giống và các sản phẩm từ cây sen mà còn hướng đến mô hình du lịch sinh thái mang đậm bản sắc văn hóa. Cánh đồng sen bao quanh miếu thờ công chúa Diệu Dung không chỉ là nơi sản xuất mà còn là không gian trải nghiệm, nơi du khách có thể thả mình giữa hương sen thơm ngát, lưu lại những khung hình đẹp đậm chất làng quê Bắc Bộ. Xa hơn, đó còn là câu chuyện về sự hồi sinh của một vùng đất, từ chiêm khô thành cánh đồng trù phú, từ nơi bị lãng quên thành điểm đến văn hóa - sinh thái đầy hứa hẹn bên dòng sông Hồng. “Hành trình hồi sinh vùng đất chiêm trũng” của HTX Vân Đài không chỉ là một dự án nông nghiệp đơn thuần mà là minh chứng sống động cho cách mà con người, với tri thức và khát vọng, có thể làm hồi sinh cả một vùng quê.

Sen Vân Đài trở thành điểm đến không chỉ để ngắm mà còn để cảm. Những trải nghiệm như ướp trà sen, chụp ảnh cùng đồng sen, nghe kể chuyện lịch sử, hay đơn giản là một buổi sáng chèo thuyền giữa hương sen... đã biến vùng quê này thành một sản phẩm du lịch độc đáo.

Mỗi bước chân đến Vân Đài hôm nay không chỉ là hành trình chiêm ngưỡng vẻ đẹp của hoa sen, mà còn là hành trình tìm lại những giá trị thiêng liêng gắn với cội nguồn dân tộc. Trong làn hương sen thoảng qua, người ta có thể cảm nhận được cả tinh thần kiên cường, trí tuệ và lòng nhân hậu của nhà Trần, được khơi dậy từ những di tích lịch sử nay đã hồi sinh trong hình hài mới – một hình hài của sự hòa quyện giữa văn hóa, sinh thái và tâm linh. Vân Đài không còn là một địa danh bị lãng quên trên bản đồ Thái Bình, mà đã thực sự trở thành một biểu tượng của sự kết nối – nơi đất nở hoa, người gieo mầm sáng tạo, và quá khứ sống dậy bằng những bước chân hiện tại.

Giá trị văn hóa, kinh tế và sức khỏe từ cây sen – Hướng đi mới cho nông nghiệp xanh

Sen Tây Hồ gắn liền với nghề ướp trà sen truyền thống, được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Làng nghề Quảng An là nơi nổi tiếng với nghệ nhân Lưu Thị Hiền, chủ thương hiệu chè sen Hiền Xiêm là một trong những gia đình có nghề làm trà sen truyền thống lâu năm của đất Tây hồ. Theo nghệ nhân Lưu Thị Hiền, nghề làm chè sen rất vất vả, đòi hỏi phải thức khuya, dậy sớm và kiên trì với phương pháp thủ công truyền thống. Việc sấy trà bằng than củi trong những ngày nắng nóng càng thêm gian nan, khiến nhiều người bỏ nghề. Chỉ những ai thực sự tâm huyết mới có thể gắn bó lâu dài. Chị Hiền chia sẻ để có sản phẩm trà ướp sen truyền thống ngon, người ướp trà phải làm theo quy trình làm trà sen rất công phu, làm trà khô phải qua 5 bước, còn ướp trà sen bông công đoạn nhẹ nhàng hơn nhưng đòi hỏi phải có bí kíp để ướp trà. Trong đó việc tách cánh sen để lấy gạo cần được làm cẩn thận bởi đây là phần sẽ “ dệt hương” cho thương phẩm trà sen là khâu then chốt quyết định hương vị.

Theo chị Đinh Thị Hiền, cơ sở sản xuất chè sen Hiền Xiêm, theo cách ướp truyền thống, công việc này đòi hỏi kỹ năng khéo léo, tỉ mỉ của người làm trà. Cứ một lớp trà rồi đến một lớp mỏng gạo sen, sau cùng phủ một lớp giấy. Để có 1kg trà ướp sen cần tới hơn 1.500 bông sen Bách Diệp, được ướp 7 lần gạo sen và sấy 7 lần trong 21 ngày mới đạt hương vị chuẩn.

Theo chị Trần Thị Thủy, Giám đốc hợp tác xã chè sen Hương Thủy, hiện nay do nhu cầu của khách hàng với nhiều lứa tuổi khác nhau, người trẻ thích uống trà sen ướp bông hay người làm trà còn gọi là ướp trà sổi, người trung niên và cao tuổi lại ưa thích cái vị vừa được hương vừa được nước của trà truyền thống.

Trà ướp sổi sẽ được tiến hành sau khi trà được ướp một lần với gạo sen, trà được cho vào bông sen với định lượng mỗi bông khoảng 15 gram. Tuy nhiên ướp trà truyền thống dù có vất vả một nắng hai sương nhưng những người có tâm với nghề như gia đình nghệ nhân Hiền vẫn yêu thích và tự hào giữ nghề truyền thống của gia đình.

Chè sen là thức uống thanh cao và thuần khiết vì thế được rất nhiều người lựa chọn thưởng thức hay làm quà biếu thể hiện sự trân trọng. Đặc biệt, trà sen ướp bởi hoa sen Tây Hồ càng thơm ngon đặc biệt. Pha trà sen Tây Hồ cũng cần sự tinh tế, khéo léo mới có được hương và vị chuẩn nhất.

Tại quận Tây Hồ (cũ) hiện có trên 200 hộ làm nghề, với 40 sản phẩm OCOP, trong đó sen trà Hiền Xiêm đạt 4 sao. Trà sen ướp sổi hiện cũng rất được ưa chuộng bởi giới trẻ, bên cạnh trà truyền thống vẫn giữ vị thế trong lòng người trung niên, cao tuổi. Việc gìn giữ nghề ướp trà không chỉ là gìn giữ hương vị mà còn là bảo tồn bản sắc của vùng đất Thăng Long Hà Nội.

PGS.TS. Đặng Văn Đông đã đề xuất những giải pháp thiết thực nhằm bảo tồn giống sen Bách Diệp, đồng thời thúc đẩy việc đưa hoa sen Việt Nam nói chung và sen Tây Hồ nói riêng vươn xa ra thị trường quốc tế

Ở Chí Hòa, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình (cũ), người nông dân không còn là hình ảnh lam lũ với quang gánh và áo nâu sờn. Thay vào đó là những kỹ sư nông nghiệp mặc áo bảo hộ trong phòng nuôi cấy, những bạn trẻ livestream quảng bá sản phẩm, điều khiển hệ thống cảm biến từ điện thoại thông minh, lập kế hoạch du lịch cộng đồng bằng phần mềm quản lý trải nghiệm.

Không phải ngẫu nhiên mà Vân Đài trở thành mô hình tiêu biểu trong ứng dụng công nghệ vào nông nghiệp. Tại Hợp tác xã Hoa Sen Vân Đài, từng khâu trong chuỗi sản xuất – chế biến – tiêu thụ đều gắn liền với công nghệ cao:

Trong canh tác: Giống sen được tuyển chọn, nhân giống sạch bệnh bằng kỹ thuật nuôi cấy mô. Hệ thống cảm biến theo dõi độ ẩm và mực nước được lắp đặt trong đầm sen, giúp điều tiết tưới tiêu chính xác, tiết kiệm nước. Quy trình chăm sóc sử dụng hoàn toàn phân hữu cơ vi sinh và chế phẩm sinh học, hạn chế tối đa hóa chất, hướng tới chứng nhận hữu cơ quốc tế.

Trong thu hoạch – chế biến: Các sản phẩm như hạt sen, trà sen được sơ chế bằng máy móc hiện đại: máy sấy lạnh, máy bóc tách vỏ, công nghệ ướp trà bán tự động… giúp giữ được hương vị truyền thống nhưng năng suất và chất lượng được nâng lên đáng kể. Bao bì sản phẩm được thiết kế chỉn chu, gắn mã QR truy xuất nguồn gốc, mã vùng trồng và thông tin sản xuất minh bạch.

Trong tiêu thụ – quảng bá: Thay vì chỉ trông vào thương lái, HTX đã chủ động đưa sản phẩm lên các sàn thương mại điện tử như Shopee, Tiki, mở gian hàng trên mạng xã hội, xây dựng fanpage, website thương hiệu “Hoa Sen Vân Đài”. Các clip du lịch, trải nghiệm sen cũng được đầu tư như một sản phẩm truyền thông chuyên nghiệp, thu hút hàng nghìn lượt tương tác mỗi tuần.

Bên cạnh giá trị văn hóa, hạt sen còn có tác dụng vượt trội với sức khỏe. Hạt sen không chỉ là món ăn dân dã mà còn là dược liệu quý giàu dinh dưỡng và công dụng. Giá trị của hạt sen với sức khỏe

Giá trị của hạt sen với sức khỏe thể hiện ở chỗ, protein thực vật trong hạt sen giúp xây dựng và phục hồi cơ bắp, đặc biệt quan trọng đối với những người theo chế độ ăn chay hoặc ăn kiêng. Protein thực vật không chỉ giúp tái tạo cơ bắp, mà còn có vai trò trong việc sản xuất các enzyme và hormone, đóng góp vào quá trình chuyển hóa và tăng cường miễn dịch.

Hạt sen chứa nhiều chất xơ:

Chất xơ có trong hạt sen giúp hỗ trợ hệ tiêu hóa khỏe mạnh, ngăn ngừa táo bón và duy trì cân nặng khỏe mạnh. Chất xơ không hòa tan trong hạt sen giúp tăng cảm giác no lâu, từ đó kiểm soát cân nặng hiệu quả.

Hạt sen giúp cung cấp năng lượng:

Hạt sen chứa lượng carbohydrate đáng kể, cung cấp năng lượng cần thiết cho các hoạt động hàng ngày mà không gây tăng cân. Carbohydrate trong hạt sen được chuyển hóa thành glucose - nguồn năng lượng chính cho não và cơ bắp.

Hạt sen giàu vitamin và khoáng chất:

Hạt sen là nguồn vitamin B, potassium, magnesium và phosphorus phong phú. Những dưỡng chất này giúp tăng cường sức khỏe tim mạch và hệ thần kinh, đồng thời duy trì sức khỏe của xương và răng.

Hạt sen hỗ trợ sức khỏe tim mạch:

Nhờ có chứa axit linoleic và các chất chống oxy hóa, hạt sen giúp giảm cholesterol xấu (LDL) và tăng cholesterol tốt (HDL), bảo vệ sức khỏe tim mạch. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc tiêu thụ hạt sen có thể giúp giảm nguy cơ mắc bệnh tim.

Hạt sen giúp cải thiện giấc ngủ:

Hạt sen chứa alcaloid tự nhiên có tác dụng an thần, giúp cải thiện chất lượng giấc ngủ. Nếu bạn gặp vấn đề với việc ngủ không ngon giấc hoặc mất ngủ, việc bổ sung hạt sen vào chế độ ăn uống có thể mang lại lợi ích.

Hạt sen tốt cho sức khỏe phụ nữ:

Hạt sen có chứa phytoestrogens tự nhiên, giúp cân bằng hormone và có lợi cho sức khỏe phụ nữ trong các giai đoạn khác nhau của cuộc sống, từ tuổi dậy thì cho đến thời kỳ mãn kinh. Các phytoestrogens giúp giảm các triệu chứng liên quan đến hormone như bốc hỏa và giảm mật độ xương.

Hạt sen có đặc tính kháng viêm

Nghiên cứu gần đây cho thấy hạt sen (đông y gọi là liên nhục) có khả năng giúp kháng viêm nhờ có chứa hàm lượng kaempferol, một chất flavonoid tự nhiên bằng cách làm giảm sản xuất các chất trung gian gây viêm.

Hạt sen giúp đẹp da và làm chậm quá trình lão hóa

Hạt sen có chứa một loại enzyme tên L-isoaspartyl methyltransferase giúp phục hồi những tổn thương dưới da, giúp da khỏe, đẹp. Bên cạnh đó, lại có tác dụng thanh nhiệt nên sẽ ngăn ngừa được mụn nhọt hiệu quả. Enzyme L-isoaspartyl methyltransferase còn có nhiều tác dụng làm chậm quá trình lão hóa cho da và cả bên trong cơ thể.