Trong thời đại công nghệ 4.0 và hội nhập toàn cầu, chuyển đổi số đang trở thành một xu hướng tất yếu trong mọi lĩnh vực kinh tế - xã hội. Ngành nông nghiệp, vốn được coi là trụ đỡ của nền kinh tế Việt Nam, cũng không đứng ngoài dòng chảy đó. Những kỳ vọng về một nền nông nghiệp thông minh, bền vững và có khả năng cạnh tranh cao trên thị trường quốc tế đang được đặt lên vai chuyển đổi số. Thế nhưng, giữa chính sách và thực tế vẫn tồn tại một khoảng cách lớn – một “khoảng trống” khiến công nghệ hiện đại chưa thể hiện diện trên ruộng đồng theo đúng nghĩa.
 |
| Một trong những hoạt động chuyển đổi số tròn nông nghiệp phổ biến là áp dụng công nghệ IoT và cảm biến trên cánh đồng. - (Ảnh binhdinh.gov.vn) |
Chuyển đổi số trong nông nghiệp được kỳ vọng sẽ mang lại nhiều lợi ích to lớn, từ việc nâng cao năng suất, giảm chi phí sản xuất, tối ưu hóa sử dụng tài nguyên, cho đến tăng khả năng truy xuất nguồn gốc và kết nối thị trường tiêu thụ. Các công nghệ như Internet vạn vật (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) đã chứng minh hiệu quả vượt trội trong việc giám sát điều kiện môi trường, theo dõi sức khỏe cây trồng, dự báo sâu bệnh và quản lý toàn bộ quy trình sản xuất một cách chính xác. Không chỉ dừng lại ở khâu trồng trọt, chuyển đổi số còn góp phần quan trọng trong việc xây dựng các chuỗi giá trị nông sản thông minh, từ sản xuất đến tiêu dùng.
Tuy nhiên, thực tế tại nhiều địa phương cho thấy tiến trình này vẫn đang gặp vô số rào cản. Hạ tầng kỹ thuật yếu kém, mức độ sẵn sàng thấp, khả năng tiếp cận vốn hạn chế, nhận thức công nghệ còn hạn chế ở người nông dân – tất cả đang khiến chuyển đổi số trong nông nghiệp mới chỉ là giấc mơ trên giấy. Theo báo cáo của Bộ Thông tin và Truyền thông năm 2023, chỉ khoảng 60% khu vực nông thôn có kết nối Internet ổn định – điều kiện cơ bản để triển khai bất kỳ nền tảng công nghệ số nào. Thêm vào đó, hệ thống thiết bị như cảm biến môi trường, camera giám sát, phần mềm nông nghiệp… vẫn rất khan hiếm và chủ yếu tập trung ở các dự án thí điểm, chưa được nhân rộng trên quy mô lớn.
Một vấn đề không kém phần nghiêm trọng là năng lực công nghệ số của người trực tiếp sản xuất – nông dân và các hợp tác xã (HTX) nông nghiệp. Theo “Báo cáo đánh giá thực trạng và xu hướng chuyển đổi số trong nông nghiệp Việt Nam” năm 2023 của Viện Chính sách và Chiến lược Phát triển Nông nghiệp Nông thôn, chỉ có khoảng 20% nông dân từng được tiếp cận với các chương trình đào tạo công nghệ. Con số này cho thấy phần lớn nông dân vẫn canh tác theo phương thức truyền thống, thiếu kỹ năng sử dụng thiết bị thông minh, phần mềm quản lý và các ứng dụng kỹ thuật số.
Câu chuyện từ thực tế của Hợp tác xã 3T Farm (nay thuộc tỉnh Phú Thọ) do bà Vũ Thị Thủy làm Giám đốc là một minh chứng rõ ràng. Bà Thủy cho biết, hiện có một số chương trình chuyển đổi số trong nông nghiệp như sử dụng nhật ký sản xuất điện tử, bán hàng qua Facebook, Zalo, TikTok hay ứng dụng hệ thống tưới và bón phân tự động. Tuy nhiên, hầu hết các chương trình chỉ dừng lại ở mức giới thiệu, tập huấn cơ bản chứ chưa thực sự được đưa vào áp dụng đại trà. “Chúng tôi bỏ tiền mua phần mềm nhật ký điện tử, thuê kỹ thuật viên hướng dẫn bà con cách cập nhật. Thậm chí, cán bộ HTX còn làm giúp, chỉ yêu cầu bà con báo hôm nay phun thuốc gì, bón phân gì, chụp ảnh gửi vào nhóm Zalo – nhưng vẫn không thực hiện được. Không phải họ không hợp tác mà vì chưa quen và chưa thấy cần thiết”, bà Thủy chia sẻ.
Không chỉ riêng 3T Farm, nhiều hợp tác xã khác cũng đang loay hoay giữa kỳ vọng công nghệ và thực tế sản xuất. Ông Lương Văn Trường – Giám đốc HTX Thanh niên Nam Đại Dương (tỉnh Ninh Bình) cho biết: “Chuyển đổi số đang được nhấn mạnh ở nhiều diễn đàn, nhưng trên đồng ruộng thì rất ít được triển khai thực tế. Thậm chí, những chương trình về thương mại số cũng mới dừng ở mức hướng dẫn cách đăng bài, quay video. Trong khi đó, để làm thương mại điện tử đúng nghĩa thì cần đào tạo bài bản về quản trị hệ thống, chăm sóc khách hàng, phân tích thị trường, chứ không chỉ là vài bài hướng dẫn.”(1)
Một thực trạng khác là lực lượng lao động trẻ ở nông thôn đang ngày càng suy giảm, phần lớn người làm nông là người cao tuổi – vốn không quen sử dụng smartphone hay các phần mềm hiện đại. Cán bộ kỹ thuật của các HTX thì thường phải kiêm nhiệm nhiều việc, từ điều hành sản xuất đến quản lý sổ sách, dẫn đến việc ứng dụng công nghệ bị quá tải hoặc không đủ nguồn lực để duy trì.
Đầu tư tài chính cũng là một rào cản lớn. Để lắp đặt hệ thống IoT, phần mềm quản lý, thiết bị tưới tự động hay hệ thống camera, mỗi HTX hoặc hộ sản xuất cần chi hàng chục đến hàng trăm triệu đồng – một khoản đầu tư không nhỏ. Theo Báo cáo năm 2024 của Hiệp hội Nông nghiệp số Việt Nam, hơn 70% doanh nghiệp nhỏ và hợp tác xã nông nghiệp gặp trở ngại lớn về tài chính khi triển khai chuyển đổi số. Trong khi đó, các gói tín dụng ưu đãi từ nhà nước và tổ chức tài chính vẫn chưa đủ dễ tiếp cận, điều kiện vay vốn còn nhiều ràng buộc khiến người dân e dè.
Hệ thống chính sách hỗ trợ chuyển đổi số trong nông nghiệp tuy đã được ban hành, nhưng triển khai thực tế tại nhiều địa phương còn chậm và thiếu đồng bộ. Việc đăng ký mô hình sản xuất số hóa, truy xuất nguồn gốc điện tử hay bán hàng trên sàn thương mại điện tử vẫn gặp phải nhiều thủ tục rườm rà. Một số cán bộ HTX chia sẻ rằng họ chưa biết cách thực hiện hoặc không được hỗ trợ cụ thể từ cơ quan chức năng.
Thêm vào đó là vấn đề thị trường tiêu thụ. Dù thương mại điện tử đang phát triển mạnh ở Việt Nam, nhưng nông sản vẫn chủ yếu bán qua kênh truyền thống. Theo Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương), chỉ khoảng 30% nông dân và HTX có sử dụng các nền tảng trực tuyến để bán sản phẩm. Tâm lý e ngại, thiếu kiến thức kinh doanh số và lo ngại bị ép giá khiến nhiều nông dân không mặn mà với việc bán hàng online.
Thực trạng trên được phản ánh rõ trong vụ việc cam Cao Phong. Dù người dân đã áp dụng quy trình sản xuất hiện đại, đầu tư vào chất lượng và ứng dụng công nghệ, nhưng sản phẩm vẫn không bán được giá cao do thị trường lẫn lộn thật – giả. “Cam từ nơi khác trà trộn gắn mác Cao Phong khiến uy tín bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Làm thật thì lại không bán được giá, nên người dân không mặn mà đầu tư công nghệ nữa”, bà Thủy chia sẻ.
Để khắc phục khoảng cách này và thúc đẩy chuyển đổi số trong nông nghiệp một cách thực chất, cần triển khai nhiều giải pháp đồng bộ:
Trước hết, đầu tư mạnh vào hạ tầng công nghệ tại nông thôn là điều kiện tiên quyết. Chính phủ và các địa phương cần đảm bảo kết nối Internet ổn định 100% tại các xã, hỗ trợ thiết bị cảm biến, máy chủ lưu trữ dữ liệu và nền tảng phần mềm nông nghiệp với chi phí phù hợp. Song song, cần ban hành chính sách khuyến khích doanh nghiệp viễn thông, công nghệ phối hợp cùng HTX và hộ nông dân triển khai mô hình sản xuất thông minh.
Đổng thời nâng cao năng lực công nghệ số cho người nông dân thông qua các chương trình đào tạo thực tế, dễ tiếp cận. Các Hội Nông dân, Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ… cần đóng vai trò tổ chức các nhóm học tập cộng đồng, câu lạc bộ kỹ thuật, nhóm Zalo chia sẻ kinh nghiệm. Người nông dân cần được hướng dẫn lặp đi lặp lại các thao tác như tải ứng dụng, gửi ảnh, tra cứu giá, để hình thành thói quen sử dụng công nghệ.
Bên cạnh đó, cần mở rộng tiếp cận vốn thông qua các quỹ tín dụng ưu đãi riêng cho chuyển đổi số trong nông nghiệp. Cần giảm bớt các điều kiện phức tạp, cung cấp hỗ trợ kỹ thuật song hành với tài chính, và đặc biệt là giám sát quá trình sử dụng vốn đúng mục tiêu.
Cần hoàn thiện khung pháp lý liên quan đến dữ liệu nông nghiệp, truy xuất nguồn gốc điện tử, thương mại số, bảo vệ thương hiệu sản phẩm. Đồng thời, khuyến khích các mô hình hợp tác giữa doanh nghiệp công nghệ và hợp tác xã, trang trại để xây dựng các hệ thống quản lý thông minh, từ đồng ruộng đến bàn ăn.
Cuối cùng, cần thay đổi tư duy từ “thí điểm” sang “thực hành”. Chuyển đổi số không thể dừng lại ở tập huấn, hội thảo hay mô hình mẫu mà phải được đưa vào đời sống sản xuất thực sự. Chỉ khi người nông dân cảm nhận được hiệu quả và lợi ích thực tế, họ mới chủ động đón nhận công nghệ.
Chuyển đổi số trong nông nghiệp Việt Nam là một hành trình dài và không dễ dàng. Nhưng nếu khoảng cách giữa chính sách và thực tiễn được lấp đầy bằng những hành động cụ thể, đồng bộ và sát với nhu cầu người dân, chúng ta hoàn toàn có cơ sở để kỳ vọng vào một nền nông nghiệp hiện đại, xanh, bền vững – nơi công nghệ thật sự “chạm đất” và sinh sôi trên từng luống cày, bờ xôi ruộng mật.
Ghi chú:
(1). https://vov.vn/kinh-te/chuyen-doi-so-nong-nghiep-vi-sao-nong-dan-van-loay-hoay-post1213296.vov
Hưng Yên - Tổng hợp
