Chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo: Động lực bứt phá cho nông nghiệp xanh, hiệu quả và bền vững

Chuyển đổi số trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự bùng nổ kinh tế số đang trở thành đòi hỏi cấp thiết đối với ngành nông nghiệp Việt Nam. Không chỉ dừng lại ở việc áp dụng công nghệ để tăng năng suất hay giảm chi phí, quá trình này còn giúp nông nghiệp vượt qua giới hạn của mô hình sản xuất truyền thống, từng bước hội nhập vào chuỗi giá trị toàn cầu. Đây là xu thế tất yếu, đồng thời cũng là yêu cầu chiến lược gắn với mục tiêu phát triển xanh, hiệu quả và bền vững, khẳng định vị thế mới của nông nghiệp Việt Nam trên trường quốc tế.

Ông Nguyễn Minh Tiến- Giám đốc Trung tâm Xúc tiến thương mại Nông nghiệp phát biểu tại Diễn đàn “Chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo trong phát triển nông nghiệp và bảo vệ môi trường”.

Tại Diễn đàn Chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo trong phát triển nông nghiệp và bảo vệ môi trường, ông Nguyễn Kim Phúc – Phó Cục trưởng Cục Chuyển đổi số (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã nhấn mạnh rằng chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững giai đoạn 2021–2030 đã định hướng rõ ràng: hầu hết doanh nghiệp, hợp tác xã phải áp dụng công nghệ 4.0, hệ thống quản lý ngành từ trung ương đến địa phương được số hóa toàn diện, hình thành hệ sinh thái nông nghiệp số kết nối tất cả các chủ thể từ nông dân, doanh nghiệp đến cơ quan quản lý.

Trọng tâm hướng tới là phát triển nông nghiệp chính xác, nông nghiệp xanh dựa trên công nghệ số, kết hợp viễn thám, AI, dữ liệu lớn, IoT và điện toán đám mây. Cùng với đó, Chính phủ khuyến khích khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực nông nghiệp, phấn đấu đến năm 2030 đạt mục tiêu “mỗi hộ nông dân một điện thoại thông minh, mỗi trang trại một tài khoản số” – một định hướng mang tính biểu tượng về quá trình chuyển đổi toàn diện của ngành.

Theo ông Nguyễn Minh Tiến, Giám đốc Trung tâm Xúc tiến thương mại nông nghiệp, chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo chính là động lực trọng tâm, con đường tất yếu để nông nghiệp Việt Nam bước sang giai đoạn phát triển mới: hiệu quả hơn, minh bạch hơn, xanh hơn và bền vững hơn. Trong lĩnh vực xúc tiến thương mại, mô hình hội chợ và triển lãm truyền thống từng đóng vai trò quan trọng nhưng ngày càng bộc lộ nhiều hạn chế về chi phí, phạm vi và hiệu quả. Doanh nghiệp và hợp tác xã cần những giải pháp thông minh, cá nhân hóa, có khả năng vận hành liên tục 24/7 – điều mà chỉ có công nghệ số mới có thể đáp ứng. Điều này cho thấy chuyển đổi số trong xúc tiến thương mại không chỉ là lựa chọn mà đã trở thành yêu cầu cấp thiết nếu nông sản Việt muốn gia tăng sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Quang cảnh Diễn đàn “Chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo trong phát triển nông nghiệp và bảo vệ môi trường”.

Ông Phạm Duy Khánh, Giám đốc Viện Chiến lược và Chính sách nông nghiệp và môi trường, cho biết năm 2024 kinh tế số đã đóng góp 18,3% GDP, tốc độ tăng trưởng gấp ba lần GDP chung và nhanh nhất khu vực Đông Nam Á. Việt Nam cũng nằm trong nhóm 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng thương mại điện tử hàng đầu thế giới. Mục tiêu đặt ra đến năm 2030 là kinh tế số chiếm 30–35% GDP, đưa Việt Nam vào nhóm 30 quốc gia dẫn đầu toàn cầu về tỷ trọng kinh tế số. Để đạt được mục tiêu này, việc phát triển nông nghiệp số là một cấu phần không thể thiếu. Điều này đòi hỏi phải xây dựng ngân hàng dữ liệu quốc gia về nông nghiệp, thiết lập mạng lưới quan trắc hiện đại, phát triển đội ngũ chuyên gia công nghệ gắn với từng loại cây trồng, vật nuôi, đồng thời phổ biến các mô hình ứng dụng công nghệ số đến tận tay người nông dân, để họ trực tiếp trải nghiệm lợi ích và chủ động hơn trong sản xuất.

Thực tế, cả nước hiện đã có gần 2.000 hợp tác xã ứng dụng công nghệ tiên tiến, khoảng 3.000 máy bay không người lái phục vụ sản xuất và hàng nghìn nông sản xuất khẩu được gắn mã QR, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế. Công nghệ đã giúp nông nghiệp Việt Nam chuyển từ sản xuất dựa trên kinh nghiệm sang sản xuất dựa trên dữ liệu, nâng cao giá trị gia tăng và góp phần bảo đảm an ninh lương thực quốc gia. Trong giai đoạn 2015–2025, nhiều tập đoàn lớn như VinEco, TH True Milk, Vinamilk, Nafoods Group, Dabaco… đã đi đầu trong chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ cao, từ hệ thống nhà kính thông minh, IoT, AI trong trồng trọt đến robot vắt sữa và chip điện tử trong chăn nuôi.

Kết quả minh chứng rằng công nghệ 4.0 giúp ngành giảm 30–50% chi phí đầu vào, tăng năng suất, nâng cao chất lượng sản phẩm và mở rộng khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Trong trồng trọt, drone được đưa vào phun thuốc, bón phân tự động; robot gieo trồng, hệ thống tưới nhỏ giọt thông minh giúp tiết kiệm nhân công và nước tưới. Trong nuôi trồng thủy sản, các trang trại tôm công nghệ cao ở Cà Mau, Bạc Liêu sử dụng cảm biến, AI và hệ thống cho ăn tự động, vừa giảm hao phí, vừa phòng ngừa dịch bệnh. Dự kiến đến năm 2025 sẽ có khoảng 3.000 drone nông nghiệp hoạt động tại 34 tỉnh, thành, bao phủ gần 1,5 triệu ha đất – tương đương 20% diện tích canh tác cả nước.

Ở cấp quản lý, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã vận hành 113 cơ sở dữ liệu, 32 phần mềm quản lý và hệ thống chỉ đạo điều hành số, giúp theo dõi sản xuất, dịch bệnh, thiên tai theo thời gian thực. Hệ thống truy xuất nguồn gốc bằng blockchain và mã QR cũng đã được áp dụng rộng rãi, đáp ứng yêu cầu ngày càng khắt khe của các thị trường nhập khẩu. Tính đến năm 2025, cả nước đã có khoảng 290 doanh nghiệp nông nghiệp công nghệ cao, gần 690 vùng sản xuất ứng dụng công nghệ tiên tiến và gần 2.000 hợp tác xã áp dụng mô hình hiện đại. Khoảng 3.000 drone đã được triển khai trong nông nghiệp, trong đó Công ty AgriDrone Việt Nam phủ sóng gần 1,5 triệu ha đất canh tác.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đáng khích lệ, việc ứng dụng công nghệ trong nông nghiệp vẫn còn nhiều hạn chế. Trước hết, mức độ phổ cập công nghệ chưa đồng đều, phần lớn mô hình nông nghiệp số tập trung tại doanh nghiệp lớn hoặc các địa phương có điều kiện thuận lợi như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Lâm Đồng…, trong khi đa số hộ nông dân và hợp tác xã nhỏ lẻ vẫn sản xuất theo phương thức truyền thống. Sự chênh lệch này có nguy cơ làm gia tăng khoảng cách số giữa các vùng miền. Thứ hai, hạ tầng và thiết bị còn nhiều bất cập. Ở nhiều vùng nông thôn, miền núi, mạng viễn thông chưa ổn định, internet băng thông rộng chưa phủ tới. Chi phí cao của drone, cảm biến, phần mềm khiến nông dân khó tiếp cận, làm chậm quá trình hiện đại hóa. Thứ ba, nguồn nhân lực còn hạn chế. Đa số lao động nông thôn lớn tuổi, thiếu kỹ năng công nghệ, trong khi đội ngũ kỹ thuật viên nông nghiệp số lại khan hiếm. Tâm lý ngại thay đổi, quen sản xuất theo kinh nghiệm cũng là rào cản không nhỏ. Thứ tư, cơ chế chính sách hỗ trợ chưa đủ mạnh. Nhiều chính sách còn dàn trải, thiếu trọng tâm; chưa có cơ chế tài chính ưu đãi lớn để khuyến khích đầu tư công nghệ. Hành lang pháp lý cho các mô hình mới như sàn giao dịch nông sản số, blockchain hay hợp đồng thông minh vẫn chưa hoàn thiện. Thứ năm, dữ liệu nông nghiệp còn phân tán, thiếu liên thông. Các dự án thí điểm triển khai riêng lẻ, dữ liệu chưa chuẩn hóa và chưa kết nối giữa các ngành, gây lãng phí và khó hình thành hệ sinh thái số quốc gia.

Trước những khó khăn đó, các chuyên gia cho rằng cần triển khai hệ thống giải pháp đồng bộ từ thể chế, hạ tầng đến con người. Trước hết là nâng cao nhận thức và năng lực số cho nguồn nhân lực nông nghiệp. Nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp cần được tiếp cận các chương trình đào tạo, tập huấn kỹ năng số và được trải nghiệm trực tiếp các mô hình ứng dụng công nghệ hiện đại ngay trên đồng ruộng. Việc hình thành lực lượng “nông dân số”, “cán bộ khuyến nông số” sẽ tạo nòng cốt để tiếp nhận và vận hành hiệu quả công nghệ mới. Song song với đào tạo, cần đẩy mạnh đầu tư hạ tầng số tại nông thôn, miền núi, đảm bảo đến năm 2030 mọi thôn bản có internet băng thông rộng, phủ sóng 4G/5G ổn định và tỷ lệ người dân sử dụng smartphone đạt mức cao. Các trung tâm dữ liệu nông nghiệp quốc gia và vùng sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc lưu trữ và phân tích dữ liệu lớn, phục vụ sản xuất và quản lý.

Một trọng tâm khác là xây dựng hệ sinh thái dữ liệu nông nghiệp mở, liên thông, hướng tới bản đồ số nông nghiệp toàn quốc được cập nhật liên tục với khả năng dự báo cao. Khi dữ liệu trở nên minh bạch và đồng bộ, các công nghệ AI, Big Data mới có điều kiện phát huy hiệu quả, giúp nông dân và doanh nghiệp ra quyết định chính xác. Về cơ chế, Chính phủ cần ban hành chính sách tín dụng ưu đãi cho dự án nông nghiệp công nghệ cao, hỗ trợ nông dân và doanh nghiệp tiếp cận vốn để đầu tư thiết bị IoT, drone, đồng thời nghiên cứu quỹ đầu tư mạo hiểm cho khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp. Hành lang pháp lý cũng cần kịp thời điều chỉnh, công nhận giá trị pháp lý của hợp đồng số, dữ liệu số, tem truy xuất điện tử trong quản lý và giao dịch nông sản.

Tại Diễn đàn “Chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo trong phát triển nông nghiệp và bảo vệ môi trường” đã diễn ra Lễ ký kết hợp tác giữa Trung tâm Xúc tiến thương mại nông nghiệp và Trường Đại học Thương mại về tăng cường hợp tác trong việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao.

Việc thúc đẩy mô hình hợp tác công – tư cũng được coi là hướng đi tất yếu, nhằm huy động nguồn lực từ doanh nghiệp trong nghiên cứu, chuyển giao và ứng dụng công nghệ. Các tập đoàn viễn thông, công nghệ lớn có thể phát triển những ứng dụng nông nghiệp số phục vụ trực tiếp nông dân và hợp tác xã, đồng thời tham gia xây dựng trung tâm đổi mới sáng tạo, ươm tạo khởi nghiệp tại các vùng trọng điểm. Bên cạnh đó, việc tăng cường điều phối, triển khai chương trình chuyển đổi số một cách tổng thể với lộ trình rõ ràng cũng là yếu tố quyết định. Bộ chỉ số đánh giá mức độ chuyển đổi số trong nông nghiệp sẽ là cơ sở quan trọng để theo dõi tiến độ, tránh đầu tư dàn trải, đảm bảo mọi nguồn lực được tập trung cho mục tiêu phát triển bền vững ngành nông nghiệp số.

Nhìn về triển vọng, chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo được coi là chìa khóa để tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng giá trị gia tăng, bền vững và tích hợp vào nền kinh tế số. Ứng dụng công nghệ hiện đại không chỉ giúp tăng năng suất, giảm chi phí, đảm bảo an ninh lương thực, mà còn nâng cao năng lực cạnh tranh của nông sản Việt trên thị trường quốc tế. Đây cũng là con đường để Việt Nam tiến tới mục tiêu trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045.

Có thể khẳng định rằng, chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo không chỉ là xu thế thời đại mà là yêu cầu sống còn đối với nông nghiệp Việt Nam. Đó chính là động lực bứt phá để nông nghiệp xanh hơn, hiệu quả hơn, minh bạch hơn và bền vững hơn, đồng thời là bước đi chiến lược đưa Việt Nam hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế số toàn cầu.

Các đại biểu tại Lễ Khai mạc Phiên chợ Nông sản, Đặc sản vùng miền 2025