Giữa cái nắng gắt Gia Lai, con đường dẫn vào làng Tiên Hòa (xã Vĩnh Hòa, huyện Vĩnh Thạnh, Bình Định cũ, nay thuộc xã Vĩnh Quang, tỉnh Gia Lai) khô cằn, cây cối héo rũ vì hạn. Thế nhưng, khi đặt chân đến đầu làng, khung cảnh bỗng đổi khác: giữa vùng bán sơn địa khô khốc ấy lại hiện ra một mảng rừng xanh mát, nơi tiếng chim vang vọng khắp triền núi.
 |
| Rừng Cấm của làng Tiên Hòa vẫn còn nguyên vẹn giữa vùng bán sơn địa. |
Ông Phạm Ngọc Anh (69 tuổi), người dân trong làng, chỉ tay về phía khu rừng Hòn Cấm – nơi được xem là “báu vật” của Tiên Hòa. Ông kể, rừng này đã được tổ tiên gìn giữ suốt hàng trăm năm qua. Ngày xưa, làng từng có những “lệnh cấm rừng” rất nghiêm khắc: ai chặt cây dù nhỏ cũng bị quở phạt, người vi phạm nặng phải làm công ích cho làng.
“Ông bà tôi kể rằng làng giữ rừng là để giữ lấy mạch nước. Nhờ Hòn Cấm mà giếng làng và ruộng đồng luôn có nước, dân chưa từng lo thiếu đói,” ông Anh nói.
Trong thời kháng chiến chống Mỹ, Hòn Cấm từng là nơi trú quân của bộ đội nhờ địa thế hiểm trở và nhiều cây rừng. Khi bị phát hiện, khu vực này bị bom cày xới, nhiều cây cổ thụ bị tàn phá. “Sau giải phóng, làng bị khô hạn liên tiếp, ruộng mất nước, dân nghèo đói. Lúc đó ai cũng nhận ra phải giữ rừng bằng mọi giá,” ông Anh nhớ lại.
Để tận mắt chiêm ngưỡng Hòn Cấm, chúng tôi theo chân ông Lê Văn Hùng, Trưởng thôn Tiên Hòa. Con dốc dẫn vào rừng dựng đứng, hai bên là tầng tầng lớp lớp cây cổ thụ, dây leo chằng chịt như tấm lưới xanh khổng lồ.
 |
 |
“Hòn Cấm là nguồn sống của làng. Trong hơn 400 hộ dân Tiên Hòa, có 150 hộ hưởng lợi trực tiếp từ rừng này,” ông Hùng nói. “Rừng giúp giữ mạch nước ngầm, cung cấp nước sinh hoạt và tưới tiêu, tạo khí hậu mát mẻ cho cả vùng.”
Không có quy chế hay mức phạt nào được ban hành, nhưng người dân vẫn tự giác bảo vệ rừng. Họ coi đó là di sản tổ tiên để lại.
Đi sâu vào rừng, ông Hùng giới thiệu từng “lão cây” – những cây thị đen, cây xay, bằng lăng, cóc rừng… Nhiều thân cây lớn đến mức ba người ôm không xuể. Mỗi mùa hè, cây xay và thị chín rộ, hương thơm lan tỏa cả khu vực, vừa thu hút chim muông, vừa giúp người dân có thêm thu nhập.
“Có năm quả xay được giá 70.000 – 100.000 đồng một ký. Mùa nào được mùa, dân có thêm khoản ‘lộc rừng’ cải thiện cuộc sống,” ông Hùng chia sẻ.
 |
 |
Tổng diện tích Hòn Cấm chỉ hơn 10 ha, nhưng hệ sinh thái đa tầng, dày đặc cây cổ thụ, chẳng khác nào một khu rừng nguyên sinh thu nhỏ giữa đầu nguồn sông Kôn.
“Chúng tôi mong cấp trên khảo sát, công nhận và bảo vệ Hòn Cấm như một di sản sinh thái, đồng thời khai thác tiềm năng du lịch cộng đồng, để thế hệ sau tiếp tục gìn giữ,” ông Hùng nói.
Việc người dân Tiên Hòa đồng lòng gìn giữ khu rừng Hòn Cấm suốt nhiều thế hệ được xem như một hình mẫu văn hóa đặc sắc. Đó là minh chứng rõ nét cho tinh thần cộng đồng và ý thức trách nhiệm trong bảo vệ rừng, gìn giữ môi trường sống.
