Cây chay, hay còn gọi là cây chay vỏ tía, cây chay ăn trầu, tên khoa học là Artocarpus tonkinensis A. Chev., thuộc họ dâu tằm, là loài cây thân gỗ lâu năm, có thể cao từ 10–15 mét khi trưởng thành. Loài cây này mọc phổ biến ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Hà Giang cũ, Lai Châu, Bắc Kạn, nhưng gần đây đã được nhân giống và trồng rộng rãi ở nhiều nơi, kể cả Tây Nguyên hay trong các sân vườn đô thị.
 |
Điểm đặc biệt khiến cây chay trở thành “đặc sản thực vật” là cho đến nay, giới sinh vật học vẫn chưa ghi nhận loài này xuất hiện ở các quốc gia khác. Vì vậy, cây chay không chỉ có giá trị văn hóa, mà còn là biểu tượng tự nhiên độc quyền của Việt Nam.
Cây chay hiện có hai loại phổ biến: chay xanh với ruột vàng và chay ruột đỏ (vỏ tía, ruột hồng). Thân cây màu nâu đậm, nhẵn; cành non có lớp lông tơ mịn; lá hình bầu dục, bóng nhẵn ở mặt trên, mặt dưới phủ lông mịn. Tán lá rộng và xanh mướt giúp cây che mát hiệu quả, rất lý tưởng để trồng trước nhà, ven đường hoặc làm cảnh quan công cộng.
 |
Quả chay thường ra hoa vào tháng 3–4, kết trái từ tháng 7 đến tháng 9. Khi còn non, quả màu xanh; lúc chín chuyển sang vàng đỏ với phần ruột đỏ hồng bắt mắt. Vị chua nhẹ tự nhiên của quả chín tạo nên hương vị đặc trưng cho các món canh chua, kho cá, kho cua… mà không loại quả nào sánh kịp.
Không chỉ ngon miệng, quả chay còn giàu vitamin, giúp kích thích tiêu hóa, cải thiện cảm giác thèm ăn. Một số nghiên cứu hiện đại còn chỉ ra rằng benzaldehyde trong quả chay có khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư, như ung thư tuyến giáp và ung thư vú. Ngoài ra, enzym tự nhiên trong quả chay có tác dụng phân giải mỡ máu, hạ cholesterol, điều hòa huyết áp, rất phù hợp cho người mắc bệnh tim mạch hoặc rối loạn chuyển hóa lipid.
 |
Người xưa quan niệm, cây chay mang trong mình nhiều ý nghĩa phong thủy: sự may mắn, tài lộc và thịnh vượng. Tán lá xanh mướt, cành lá sum suê quanh năm tượng trưng cho sự đầy đủ, sung túc. Hình dáng cây vươn cao, khỏe mạnh biểu hiện sức sống bền bỉ, mong muốn một gia đình hòa thuận, phát triển bền vững.
Với khả năng thích nghi tốt với nhiều loại đất và khí hậu, cây chay phù hợp để trồng trước nhà, trong sân vườn hoặc cạnh lối đi, vừa tạo không gian mát mẻ, gần gũi thiên nhiên, vừa giúp tăng năng lượng tích cực cho ngôi nhà. Ngày nay, cây chay còn xuất hiện tại các không gian công cộng như công viên, trường học, bệnh viện, khu đô thị… nhờ giá trị thẩm mỹ và bóng mát vượt trội.
Trồng một cây chay trong sân không chỉ giúp thanh lọc không khí, điều hòa nhiệt độ, mà còn được xem như một cách “gieo lộc”, thu hút tài khí, bình an cho gia đình.
 |
Cây chay có thể trồng quanh năm, nhưng mùa mưa là thời điểm lý tưởng nhất. Hiện nay, cây được nhân giống bằng nhiều phương pháp: ghép, chiết, giâm cành, hoặc gieo hạt.
Giâm cành: Chọn cành dài 25–35cm có mầm non, cắt vát, nhúng thuốc kích rễ, giâm vào bầu đất ẩm.
Chiết cành: Khoanh vỏ đoạn cành dài khoảng 8cm, bôi thuốc kích rễ, bó bầu bằng cát trộn đất; sau 2 tuần sẽ ra rễ và 1 tháng sau có thể trồng.
Gieo hạt: Chọn hạt to khỏe, gieo sâu 0,5–1cm trong bầu đất trộn phân hữu cơ, che phủ rơm khử trùng và lưới cản nắng; hạt nảy mầm sau 5–8 ngày.
Chăm sóc cây chay:
Đất trồng: Chọn đất tầng sâu dày, thoát nước tốt; đào hố 40x40x40cm, bón lót phân lân, phân NPK hoặc phân chuồng, đảm bảo cây hấp thụ dễ dàng.
Ánh sáng: Cây ưa sáng, nhưng 20 ngày đầu nên che nắng khoảng 70% để rễ phát triển ổn định.
Tưới nước: Tưới đều, tăng lượng nước vào mùa hè hoặc khi cây chuẩn bị ra hoa, ra quả.
Bón phân: Chủ yếu dùng phân chuồng, bổ sung NPK hoặc URE khi lá vàng, ngọn khô.
Cắt tỉa: Thường xuyên để cây gọn gàng, quang hợp tốt, tập trung dinh dưỡng cho thân và cành, giúp ra nhiều quả hơn.
Như vậy, cây chay không chỉ là nguồn thực phẩm quý, bổ dưỡng, mà còn là cây cảnh phong thủy mang may mắn và thịnh vượng, lý tưởng để trồng trước nhà, trong vườn hay các không gian công cộng. Một cây chay xanh tốt không chỉ làm đẹp cảnh quan, mà còn đem lại sức khỏe, tài lộc và sự bình an cho cả gia đình – thực sự xứng đáng với danh xưng “lộc trời” của nó.
