 |
Lan hồ điệp (tên khoa học là Phalaenopsis) thuộc họ lớn nhất trong vương quốc các loài cây, họ lan Orchid Orchidaceae, có nguồn gốc từ Đông Nam Á, Philippines và Australia. Những loài cây này thường bám chặt vào cây ở trong rừng sâu hoặc bám vào đá. Chúng có lá to, rộng, mọng nước và cuống hoa uốn cong mang nhiều hoa. Thông thường, một câysẽ có từ 5 đến 10 lá và nhiều rễ màu trắng.
Một số loài có cuống hoa mang những hoa tròn to. Những loài có cuống hoa ngắn và hoa có màu sặc sỡ gồm màu trắng, hồng, vàng hoặc cánh hoa có sự pha trộn các sọc, viền hay đốm. Ngoài những loài này, một số lớn giống lai có khả năng thích nghi trong điều kiện nhân tạo hơn so với môi trường tự nhiên. Một yếu tố quan trọng của lan hồ điệp là: trong điều kiện nhân tạo, thời gian hoa tàn là 3 tháng. Một số loài khác và giống lai có thời gian tươi kéo dài hơn. Một số giống có thể ra hoa quanh năm. Mùa lan bắt đầu nở hoa từ tháng 12 đến cuối tháng 5.
Lan hồ điệp có nhiều hình dáng và kích cỡ. Người trồng có thể đặt cây vào chậu riêng hoặc bỏ nhiều cây chung vào một chậu. Chậu thông thường có thể chứa được nhiều cây và cây có thể ra hoa trong vòng hai năm nếu được chăm sóc hợp lý.
Loài hoa này nổi bật với cánh hoa bền, màu sắc phong phú, hình dáng sang trọng và khả năng lâu tàn, trở thành lựa chọn hàng đầu trong ngành hoa chậu và hoa cắt cành. Tại Việt Nam, lan hồ điệp đóng vai trò quan trọng trong ngành hoa cảnh, góp phần tạo nên giá trị thẩm mỹ và kinh tế cho các doanh nghiệp cũng như người trồng hoa. Tuy nhiên, trong nhiều năm qua, việc ra hoa của lan hồ điệp vẫn phụ thuộc vào mùa vụ tự nhiên và kinh nghiệm truyền thống của người trồng. Điều này dẫn đến hạn chế trong việc đáp ứng nhu cầu thị trường, đặc biệt vào những dịp lễ Tết hoặc các sự kiện quan trọng, khi nguồn hoa đẹp và chất lượng luôn thiếu hụt.
 |
| PGS. TS. Đặng Văn Đông – Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả (Bên phải) chụp ảnh cùng TS. Nguyễn Hữu Vạn – nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Tổng Kiểm toán Nhà nước, Chủ tịch Hội Sinh vật cảnh Việt Nam tại hội thảo hoa lan Quốc Tế tổ chức ở Viện Nghiên cứu Rau quả 11/2024. |
Trao đổi với Tạp chí Việt Nam hương sắc, PGS. TS. Đặng Văn Đông – Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả, Chủ tịch Hội đồng biên tập tạp chí Việt Nam hương sắc cho biết: "Lan hồ điệp được Viện Nghiên cứu Rau quả chọn làm đối tượng nghiên cứu trọng điểm bởi đây là loài hoa có giá trị kinh tế cao, thị trường ổn định, đặc biệt vào các dịp lễ, Tết. Loài hoa này có ưu thế về hình thái, màu sắc đa dạng, thời gian nở hoa dài và khả năng thích ứng tốt trong canh tác nhà kính, trở thành sản phẩm chủ lực của ngành hoa – cây cảnh Việt Nam.
Lan hồ điệp cũng là đối tượng lý tưởng để ứng dụng công nghệ sinh học, từ nhân giống vô tính bằng nuôi cấy mô, sản xuất cây giống sạch bệnh đến điều khiển sinh trưởng và ra hoa bằng hệ thống môi trường tự động. Việc nghiên cứu loài hoa này giúp Viện làm chủ công nghệ cốt lõi, giảm phụ thuộc vào nhập khẩu giống và kỹ thuật nước ngoài.
Điều khiển lan hồ điệp ra hoa đúng thời điểm là thách thức kỹ thuật lớn, bởi quá trình phân hóa mầm hoa phụ thuộc vào nhiệt độ, ánh sáng, dinh dưỡng và chăm sóc. Viện đã đạt các đột phá quan trọng: làm chủ quy trình xử lý nhiệt độ kích thích phân hóa mầm hoa, ứng dụng nhà kính điều khiển tự động (smart greenhouse) kiểm soát môi trường đồng bộ, phát triển bộ giống sạch bệnh đồng đều, và tối ưu hóa chiếu sáng, dinh dưỡng theo từng giai đoạn. Nhờ đó, tỷ lệ cây nở đúng dịp lễ, Tết đạt 85–95%, hoa chất lượng cao, đồng loạt và ổn định.
Yếu tố quyết định là sự kết hợp giữa cây giống chuẩn, quy trình canh tác đồng bộ và kiểm soát môi trường chính xác. Công nghệ nuôi cấy mô và hệ thống điều khiển tự động giúp chủ động nguồn giống, nâng cao năng suất, chất lượng, giá trị thương phẩm, giảm rủi ro và chi phí lao động. Đây là nền tảng để lan hồ điệp Việt Nam phát triển bền vững, hội nhập thị trường quốc tế và trở thành sản phẩm xuất khẩu chất lượng cao."
 |
| Nhà để bình nuôi cấy mô Lan hồ điệp của Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hoa, Cây cảnh thuộc Viện Nghiên cứu Rau quả. |
Trước thực trạng này, các nhà khoa học tại Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hoa, Cây cảnh thuộc Viện Nghiên cứu Rau quả đã triển khai các nghiên cứu nhằm chủ động điều khiển thời gian ra hoa của lan hồ điệp. Mục tiêu không chỉ đáp ứng nhu cầu thị trường mà còn mở rộng cơ hội nghiên cứu sinh học phát triển cây trồng, tạo bước tiến quan trọng trong ứng dụng công nghệ sinh học vào ngành hoa cảnh.
Một trong những bước tiến quan trọng là nhân giống bằng phương pháp nuôi cấy mô tế bào. Phương pháp này cho phép tạo ra các cây con sạch bệnh, giữ nguyên bộ gen so với cây mẹ, đồng thời rút ngắn thời gian sinh trưởng. Mẫu cây được khử trùng kỹ lưỡng bằng ethanol và dung dịch Jonhson hoặc nano bạc, sau đó đưa vào môi trường nuôi cấy MS cải tiến hoặc Hyponex bổ sung vitamin, đường và khoáng chất cần thiết. Trong điều kiện ánh sáng 12–14 giờ/ngày và nhiệt độ 25 ± 2°C, cây con phát triển khỏe mạnh, chuẩn bị cho giai đoạn trồng trong nhà kính.
Việc sử dụng chất điều hòa sinh trưởng (PGRs) cũng đóng vai trò then chốt trong việc điều khiển phân hóa mầm hoa. Tỷ lệ cytokinin và auxin được điều chỉnh linh hoạt, kết hợp với ABA, giúp cây hồ điệp phân hóa mầm hoa sớm hơn so với phương pháp truyền thống. Kết quả các thử nghiệm trong phòng nuôi cấy mô cho thấy, việc thay đổi tỷ lệ cytokinin/auxin giúp rút ngắn thời gian ra hoa từ 30 đến 40 ngày, đồng thời tăng tỷ lệ cây ra hoa lên 85–90%.
Bên cạnh đó, nhà kính và điều kiện môi trường được kiểm soát hiện đại đóng vai trò quyết định trong việc kích thích hoa nở đúng thời điểm. Hệ thống nhà kính được trang bị mái che mưa, điều hòa nhiệt độ công nghiệp, thiết bị chiếu sáng và lưới cắt nắng để mô phỏng quang chu kỳ theo ý muốn, cùng với máy hút ẩm và tăng ẩm để duy trì độ ẩm thích hợp. Cây hồ điệp được bố trí trên giàn giá, kết hợp hệ thống tưới tiêu tự động, đảm bảo các yếu tố môi trường được điều chỉnh chính xác theo từng giai đoạn sinh trưởng.
 |
| Các mẫu giống Lan hồ điệp được nuôi trồng của Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hoa, Cây cảnh thuộc Viện Nghiên cứu Rau quả. |
Chế độ dinh dưỡng và kích thích ra hoa cũng được nghiên cứu tỉ mỉ. Khi cây đạt kích thước thích hợp, các nhà khoa học thay đổi tỷ lệ PGRs, điều chỉnh nhiệt độ ban đêm xuống 16–18°C và cung cấp phân bón giàu kali – phospho, kết hợp quang chu kỳ nhân tạo. Những yếu tố này thúc đẩy phân hóa mầm hoa, giúp cây ra hoa đồng loạt, bền và đẹp. Nhờ đó, lan hồ điệp có thể nở đúng dịp lễ lớn như Tết Nguyên đán hoặc các sự kiện quan trọng, đồng thời kéo dài thời gian nở từ 1 đến 3 tháng nhờ điều chỉnh dinh dưỡng và ánh sáng sau khi ra hoa.
Các giống lan hồ điệp được chọn tạo và phát triển bao gồm Trắng tuyết đại, Đỏ chili, Đỏ địa chủ, Tiểu kiều tím, Hồng quán quân, Vàng ong và HĐT1 (hồ điệp thơm). Những giống này không chỉ sinh trưởng khỏe mạnh, sạch sâu bệnh mà còn có màu sắc phong phú, phù hợp với nhu cầu thị trường. Nhân giống nhanh bằng nuôi cấy mô giúp bảo tồn đa dạng sinh học, đồng thời cung cấp nguồn giống chất lượng cao cho sản xuất thương mại.
Hiệu quả của các nghiên cứu này không chỉ nằm ở kỹ thuật mà còn tạo ra giá trị kinh tế và thẩm mỹ vượt trội. Cây lan hồ điệp ra hoa đúng thời điểm đáp ứng nhu cầu thị trường, giảm rủi ro thiếu hoa trong các dịp cao điểm, đồng thời nâng cao chất lượng sản phẩm: cánh hoa cứng cáp, màu sắc tươi sáng và phù hợp vận chuyển. Những tiến bộ này giúp Việt Nam chủ động cung cấp hoa chất lượng cao, nâng tầm thương hiệu lan hồ điệp trong và ngoài nước, đồng thời mở ra cơ hội mở rộng sản xuất quy mô lớn.
Ngoài ra, nghiên cứu còn đóng góp mô hình khoa học cho sinh học phát triển thực vật. Việc theo dõi tác động của PGRs, nhiệt độ, ánh sáng và dinh dưỡng đến quá trình phân hóa mầm hoa cung cấp cơ sở dữ liệu quan trọng cho các nghiên cứu tiếp theo. Kỹ thuật nhân giống bằng nuôi cấy mô cũng giúp bảo tồn các giống lan quý hiếm, đảm bảo nguồn gen phong phú cho tương lai.
Thành tựu điều khiển lan hồ điệp ra hoa của các nhà khoa học Việt Nam đánh dấu bước tiến quan trọng trong ứng dụng công nghệ sinh học vào ngành hoa cảnh. Không chỉ nâng cao hiệu quả sản xuất thương mại, kỹ thuật này còn chứng minh khả năng nghiên cứu sinh học phát triển, bảo tồn và chọn tạo giống hoa quý. Với những tiến bộ này, lan hồ điệp Việt Nam không chỉ giữ vị thế trong thị trường nội địa mà còn hướng tới xuất khẩu, góp phần nâng tầm ngành hoa cảnh nước nhà.
Lan hồ điệp Việt Nam hôm nay là minh chứng rõ ràng cho sự kết hợp thành công giữa khoa học – công nghệ – thực tiễn sản xuất. Từ phòng thí nghiệm đến nhà kính hiện đại, từ kỹ thuật nuôi cấy mô đến kiểm soát quang chu kỳ, từng bước đi của các nhà nghiên cứu đã giúp loài hoa cao cấp này nở hoa theo ý muốn, đáp ứng nhu cầu đa dạng của thị trường và mở ra triển vọng phát triển bền vững cho ngành hoa cảnh Việt Nam.
