Loài cây dân dã bị bỏ quên: Hóa ra là vị thuốc quý, từng có mặt trong cung đình

Trong cuốn Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam của GS Đỗ Tất Lợi, loài cây này được gọi là trà tiên, còn có tên khác là é, é trắng, tiến thực. Tên khoa học là Ocimum basilicum L. var. pilosum (Willd.) Benth., thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae).

Cái tên “tiến thực” xuất phát từ việc lá và hạt trà tiên từng được xem là thực phẩm ngon, thường được dân gian chọn dâng lên các bậc vua chúa. Đây cũng là điểm khác biệt giúp trà tiên ghi dấu trong dân gian.

Trà tiên là cây thân thảo một năm, cao 0,5 – 1m, phân nhánh từ gốc thành bụi. Thân vuông, màu xanh lục nhạt, phủ lớp lông mịn. Lá mọc đối, hình trứng, dài 5 – 6cm, mép có răng cưa. Hoa mọc thành cụm xim, màu trắng, kết vòng quanh thân.

Quả trà tiên hình bầu dục, chứa hạt màu xám đen. Khi ngâm nước, hạt nở ra lớp màng nhầy trắng, tương tự hạt é quen thuộc trong các loại nước giải khát. Toàn thân cây có mùi thơm dịu, pha giữa chanh và sả.

Hình dáng của trà tiên khá giống húng quế, nhưng dễ phân biệt ở chỗ cây có nhiều cành, lá và hoa đều phủ lông.

Cây trà tiên.

Nguồn gốc của trà tiên chưa được xác định rõ. Có giả thuyết cho rằng loài này vốn mọc hoang ở Việt Nam, cũng có ý kiến cho rằng được di thực từ nước ngoài. Hiện nay, cây được trồng ở một số tỉnh đồng bằng Bắc Bộ và Tây Nguyên.

Người dân thường gieo hạt vào mùa xuân, thu hoạch cành lá khi chưa ra hoa hoặc mới có nụ. Có thể dùng tươi hoặc phơi khô để làm thuốc. Ở miền Nam, hạt trà tiên được dùng giống hạt é để pha nước uống, trong khi ở miền Bắc thói quen này chỉ phổ biến từ thập niên 1970.

Vị thuốc quý trong Đông y

Theo Đông y, lá và cành trà tiên có vị cay, tính ấm, còn hạt lại có tính hàn. Nhờ đặc tính này, cây được dùng như vị thuốc đa năng: vừa thanh nhiệt, vừa giải cảm, vừa nhuận tràng.

Hạt trà tiên: Ngâm nước uống giúp trị táo bón, thanh nhiệt, hỗ trợ điều trị viêm đường tiết niệu.

Lá và thân: Sắc hoặc hãm uống để chữa cảm cúm, ho, đau bụng, khó tiêu; nước sắc dùng xông giải cảm; lá giã đắp trị viêm tấy.

Tinh dầu trà tiên: Có tác dụng kháng khuẩn, lợi tiểu, hỗ trợ điều trị viêm thận, viêm bàng quang.

Một số bài thuốc dân gian với trà tiên

Chữa cảm cúm, sốt, đau đầu: 20 – 30g trà tiên tươi phối hợp lá bưởi, chanh, hương nhu, cúc tần, đun nước xông cho ra mồ hôi.

Chữa táo bón: 4 – 12g hạt trà tiên ngâm nước ấm đến khi nở, thêm đường và uống.

Chữa đau bụng, chướng bụng: 10 – 20g lá phơi khô hãm nước uống trong ngày.

Chữa viêm bàng quang, tiểu buốt: 3 – 6 giọt tinh dầu pha với siro và nước nhũ tương.

Giảm stress, mất ngủ: Lá trà tiên ướp trà khô, uống hằng ngày.

Lưu ý khi sử dụng

Liều dùng thông thường: 10 – 15g lá hoặc cành khô hãm nước uống mỗi ngày.

Hạt trà tiên cần uống kèm đủ nước để tránh nguy cơ tắc ruột.

Không dùng đồng thời với thuốc tây, cần cách ít nhất một giờ.

Tránh dùng trước khi phẫu thuật.

Người bị tiêu chảy, bệnh lý đường ruột hoặc phụ nữ mang thai không nên sử dụng.