Từ nương lanh đến tấm vải mềm: Bí mật nghề dệt của phụ nữ dân tộc Mông ở Tuyên Quang

Trên Cao nguyên đá Đồng Văn (Hà Giang cũ, nay thuộc Tuyên Quang), đồng bào Mông lưu giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống, trong đó nghề dệt lanh là một nét đặc trưng đã tồn tại hàng trăm năm. Nếu tiếng khèn là biểu tượng cho tài hoa, bản lĩnh của đàn ông Mông, thì bàn tay khéo léo trong se lanh, dệt vải chính là niềm tự hào của phụ nữ nơi đây.

Với người Mông, dệt lanh không đơn thuần là làm ra tấm vải để may mặc, mà là cả một quy trình thủ công phức tạp, gắn liền với phong tục, tín ngưỡng và thẩm mỹ dân tộc. Từ những cây lanh xanh mướt trên nương cho đến tấm vải mềm mịn, sáng màu, mỗi công đoạn đều chứa đựng công sức và tâm huyết.

Hàng năm, lanh được gieo trồng vào khoảng tháng 2. Sau chừng ba tháng, khi cây đạt độ già, người dân thu hoạch, đem phơi khô rồi tuốt vỏ để lấy sợi. Những sợi này tiếp tục được giã mềm, trước khi bước vào công đoạn nối – phần việc đòi hỏi sự kiên nhẫn và tỉ mỉ. Phụ nữ Mông thường quấn bó sợi quanh bụng, tranh thủ nối sợi khi đi chợ, trò chuyện hay trên đường về nhà.

Lanh được gieo trồng vào khoảng tháng 2 hàng năm.

Bà Vàng Thị Súa, 66 tuổi, ở xã Đồng Văn, đã gắn bó với nghề dệt lanh hơn nửa thế kỷ. Bà chia sẻ, phụ nữ Mông thường học dệt từ khi mới 14–15 tuổi, nhưng để tạo ra những tấm vải thật mịn và đẹp thì không phải ai cũng đạt tới độ khéo léo cần có.

Khi các đoạn sợi đã được nối liền, chúng được se thành cuộn chỉ nặng khoảng 2–3kg. Để có màu trắng và mịn, sợi phải trải qua nhiều lần nấu với tro bếp rồi giặt sạch, lặp lại 3–4 lần cho đến khi đạt yêu cầu. Sau đó, sợi được chia đều vào khung cửi, chuẩn bị cho công đoạn dệt – bước quan trọng nhất, đòi hỏi kỹ thuật cao và đôi tay lành nghề.

Bà Vàng Thị Súa, 66 tuổi, ở xã Đồng Văn, cho biết hầu hết phụ nữ Mông đều học dệt từ năm 14–15 tuổi. Tuy nhiên, để tạo ra tấm vải thật đẹp, mịn, người thợ phải mất nhiều năm rèn luyện. Khi dệt xong, vải được lăn cho phẳng, nấu với tro bếp để đạt độ trắng rồi phơi khô trong điều kiện thời tiết thuận lợi. Từ đây, những tấm vải đủ tiêu chuẩn sẽ được dùng may trang phục hoặc nhuộm màu bằng nguyên liệu tự nhiên, như vàng từ hoa mâm xôi.

Để làm sợi lanh trắng và mịn hơn, người thợ sẽ nấu sợi với tro bếp rồi đem giặt sạch. Quá trình nấu – giặt này thường lặp lại 3–4 lần cho đến khi sợi đạt độ trắng như mong muốn.

Tiếp đó, những đôi tay khéo léo và tỉ mỉ sẽ phân sợi lanh vào khung cửi, chuẩn bị cho công đoạn dệt.

Khi dệt xong, vải lanh thường được lăn cho phẳng, sau đó nấu với tro bếp để đạt độ trắng mong muốn, rồi tận dụng những ngày thời tiết thuận lợi đem phơi.

Vải lanh được nhuộm sắc vàng bằng nguyên liệu tự nhiên từ hoa mâm xôi.

Hiện nay, nhiều hợp tác xã tại Đồng Văn và các khu vực lân cận như Quản Bạ đã phát triển nghề dệt lanh theo hướng sáng tạo, đa dạng hóa sản phẩm phục vụ khách du lịch. Tiêu biểu có Hợp tác xã Lanh Lùng Tám (xã Lùng Tám, Quản Bạ) với hơn 130 xã viên, sản xuất khăn, túi, áo, gối từ vải lanh và xuất khẩu sang nhiều nước như Nhật Bản, Pháp, Mỹ. Hợp tác xã thổ cẩm Cán Tỷ (Quản Bạ) tạo việc làm cho hàng chục phụ nữ địa phương, nhiều sản phẩm đạt chứng nhận OCOP 4 sao. Tại Đồng Văn, HTX Lanh Trắng ở thôn Sà Phìn cũng tạo việc làm cho gần 100 lao động, đưa sản phẩm lanh truyền thống ra thị trường trong và ngoài nước. Những mô hình này không chỉ giúp bảo tồn bản sắc văn hóa mà còn mang lại thu nhập ổn định, góp phần giúp nhiều phụ nữ Mông vươn lên thoát nghèo.