Lịch sử làng nghề Bát Tràng trước đây được biết tới qua truyền thuyết về vị tổ nghề gốm, đó là câu chuyện kể về ba vị đỗ Thái học sinh thời Trần được triều đình cử đi sứ phương Bắc là Hứa Vĩnh Kiều (hay Cảo) người làng Bát Tràng cùng với Đào Trí Tiến người làng Thổ Hà và Lưu Phương Tú người làng Phù Lãng. Sau khi hoàn tất công việc ngoại giao, trên đường về nước qua vùng Triều Châu gặp bão lớn phải dừng trú, nơi đó có xưởng Khai Phong, ba ông đã học được nghề gốm rồi đem về nước, truyền lại cho dân quê mình. Do vậy mà làng Bát Tràng chuyên chế các loại gốm men sắc trắng, làng Thổ Hà chuyên các loại gốm có men sắc đỏ, còn làng Phù Lãng chuyên chế các loại gốm men sắc vàng thẫm.(1)
 |
| Làng gốm Bát Tràng không chỉ nổi tiếng với những sản phẩm gốm sứ tinh xảo mà còn là điểm đến trải nghiệm vô cùng đặc sắc của du khách trong và ngoài nước. - (Ảnh: hanoi.gov.vn) |
Một truyền thuyết khác liên quan đến quá trình tụ cư, chuyển cư hình thành nên làng gốm Bát Tràng. Theo đó, dân làng Bát Tràng vốn từ làng Bồ Bát (Yên Mô, Ninh Bình) di chuyển ra bắc, định cư bên Tả ngạn sông Hồng, kề cận Thăng Long để thuận tiện cho buôn bán, vận chuyển nguyên liệu, hàng hóa. Họ lập thành phường sản xuất đồ gốm, gọi là Bạch Thổ phường, sau đổi thành Bá Tràng phường và sang thế kỷ 14 đổi thành Bát Tràng (?).(2)
Theo sử liệu thành văn, từ nửa sau thế kỷ 14 đã xuất hiện tên gọi xã Bát Tràng. Sách Đại Việt sử ký toàn thư có ghi chép về vụ lụt lội xảy ra vào tháng 7 năm Nhâm Thìn, niên hiệu Thiệu Phong năm thứ 12 (1352): “nước sông lớn tràn lan, vỡ đê Bát-Khối, lúa má bị ngập… châu Khoái, châu Hồng… hại nhất”.(3) Đê Bát-Khối nới ở đây là chỉ đê Bát Tràng và Cự Khối. Vào tháng 12 năm Bính Thìn, niên hiệu Long Khánh năm thứ 4 (1376), sử chép vua Trần Nhân Tông mang 12 vạn quân đi qua bến sông xã Bát. Như vậy, xã Bát đã xuất hiện trong đơn vị hành chính thời Trần. Cho đến giữa thế kỷ 15, thời Lê sơ, Bát Tràng đã được nhắc tới, được ghi nhận là một làng gốm nổi tiếng. Sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi soạn năm 1435 cho biết, trong số đồ cống nạp triều nhà Minh ‘làng Bát Tràng phải cung ứng 70 bộ bát đĩa”.(4)
Tài liệu khảo cổ học từ các đợt nghiên cứu, khai quật cùng với các truyền thuyết và sử thành văn nêu trên là những minh chứng sinh động, cụ thể về lịch sử của Bát Tràng. Quanh khu vực Bát Tràng hiện nay, tại các địa điểm Lê Xá và Đào Xuyên thuộc xã Đa Tốn trong những năm qua đã phát hiện, thu thập được một số đồ gốm Bát Tràng có niên đại cuối thế kỷ 14 đầu thế kỷ 15 như chậu hoa nâu, đĩa hoa lam, cùng nhiều phế phẩm sống men, các đồ gốm bị cong, méo chứng minh việc sản xuất gốm ở nơi đây.
Nằm bên bờ sông Hồng yên bình, cách trung tâm Hà Nội khoảng 13km về phía đông nam, làng gốm Bát Tràng không chỉ nổi tiếng với những sản phẩm gốm sứ tinh xảo mà còn là điểm đến trải nghiệm vô cùng đặc sắc của du khách trong và ngoài nước. Với hơn 700 năm lịch sử, gốm Bát Tràng là biểu tượng của sự kết hợp giữa nghệ thuật và truyền thống, nơi mà mỗi sản phẩm gốm sứ đều chứa đựng tâm huyết và tài năng của những nghệ nhân tài ba. Không chỉ nổi danh bởi những sản phẩm gốm sứ tinh xảo, Bát Tràng còn là một điểm đến văn hóa độc đáo, nơi du khách có thể sống trọn vẹn trong không gian của truyền thống, được “chạm tay” vào quá khứ, và cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp của một làng nghề đã tồn tại hơn bảy thế kỷ.
Làng gốm Bát Tràng được hình thành từ thời Lý, khi những người thợ gốm từ vùng Thanh Hóa - Nghệ An di cư lên phía bắc, mang theo kỹ thuật làm gốm tinh xảo. Họ mang theo những bí quyết gia truyền về kỹ thuật nung gốm, tạo hình, phối men, từ đó hình thành nên một làng nghề độc lập, phát triển ổn định qua từng triều đại. Trải qua hàng trăm năm, từ một xóm nhỏ ven sông, Bát Tràng đã dần trở thành một trung tâm gốm sứ nổi tiếng của đất kinh kỳ, được giới quý tộc, nho sĩ và cả hoàng cung yêu chuộng. Đi qua bao thăng trầm của lịch sử, Bát Tràng vẫn giữ được nét đẹp truyền thống trong từng sản phẩm, từ những chiếc bình hoa, ấm trà đến các tượng gốm nghệ thuật. Mỗi tác phẩm đều mang đậm dấu ấn văn hóa, phong cách riêng của người Việt.
 |
| Bát gốm men tiền lam, thế kỷ 14. - (Ảnh: baotanglichsu.vn) |
Đến với làng gốm Bát Tràng điều làm nên sức hút chính là các sảm phẩm gốm sứ đầy tinh xảo và quy trình sản xuất công phu, tỉ mỉ. Từ việc chọn nguyên liệu đất sét chất lượng, đến các công đoạn nhào nặn, tạo hình, phơi khô, vẽ hoa văn và nung trong lò với nhiệt độ cao. Mỗi bước đều đòi hỏi sự kiên nhẫn và kỹ năng điêu luyện. Đặc biệt, nghệ thuật vẽ hoa văn trên gốm là điểm nhấn độc đáo, với những họa tiết tinh xảo, mang đậm nét truyền thống và tâm hồn Việt. Từ những chiếc bình hoa mang hình dáng truyền thống, ấm trà cổ kính với họa tiết cổ điển cho đến tượng Phật, linh vật, phù điêu trang trí, tất cả đều là minh chứng sống động cho sự sáng tạo không giới hạn nhưng vẫn giữ được cốt lõi truyền thống.
Ở Bát Tràng, để tạo ra một sản phẩm gốm hoàn chỉnh là cả một hành trình kỳ công. Mọi thứ bắt đầu từ việc tuyển chọn đất sét nguyên liệu quan trọng quyết định đến chất lượng thành phẩm. Đất phải được lấy từ những vùng phù sa ven sông, có độ dẻo cao và ít tạp chất. Sau đó, đất được lọc, nhào, phơi, đập, rồi mới đem vào tạo hình bằng tay hoặc bằng khuôn. Từng thao tác đều cần sự chính xác, sự am hiểu sâu sắc về cấu trúc đất và kinh nghiệm lâu năm để có thể nắm bắt thời điểm vàng cho mỗi giai đoạn xử lý.
Ngày nay, khi làn sóng hiện đại hóa lan rộng, làng Bát Tràng vẫn giữ được linh hồn của mình, dù cũng đã có những thay đổi để thích nghi. Nếu trước đây, sản phẩm gốm chủ yếu là đồ gia dụng và thờ cúng thì nay đã có thêm các dòng gốm mỹ nghệ, gốm nội thất, gốm trang trí cao cấp. Nhiều nghệ nhân trẻ đã thổi vào sản phẩm phong cách thiết kế đương đại, vừa đảm bảo công năng sử dụng vừa nâng tầm giá trị thẩm mỹ, phù hợp với thị hiếu trong nước và quốc tế. Gốm Bát Tràng đã xuất hiện ở nhiều quốc gia, góp phần khẳng định vị thế của nghệ thuật thủ công Việt trên bản đồ thế giới.
Một điều đặc biệt khiến Bát Tràng trở nên gần gũi và hấp dẫn hơn với du khách hiện nay chính là mô hình du lịch làng nghề kết hợp trải nghiệm. Các xưởng gốm mở cửa chào đón khách tham quan, thay vì chỉ đến tham quan và mua hàng, du khách giờ đây có thể trực tiếp tham gia các lớp học làm gốm, được nghệ nhân hướng dẫn từng công đoạn để tạo nên sản phẩm của riêng mình. Từ việc xoa đất trên bàn xoay, nắn tạo hình, đến trang trí, vẽ màu, mỗi người đều có thể tự tay làm nên một món quà kỷ niệm đầy cá tính. Không ít người, sau trải nghiệm này, đã chia sẻ rằng họ cảm thấy như mình đang kết nối được với một phần ký ức văn hóa mà lâu nay chỉ được đọc qua sách vở.
Không chỉ gói gọn trong không gian xưởng gốm, làng Bát Tràng còn hấp dẫn bởi nét sinh hoạt đời thường của người dân. Những con ngõ nhỏ rải gạch gốm đỏ, những mái nhà cổ kính, những quầy hàng trưng bày gốm sứ đủ màu sắc, tất cả tạo nên một bức tranh sống động về một làng nghề vừa cổ kính vừa tươi mới. Đến tham quan các xưởng, nhà lò để được ngắm nhìn những nghệ nhân lặng lẽ bên lò gốm, đó là một trải nghiệm văn hóa rất thật, rất Việt, rất khó quên.
 |
| Thạp gốm men trắng hoa nâu, thế kỷ 14. - (Ảnh: baotanglichsu.vn) |
Tuy nhiên, để giữ gìn và phát huy giá trị của làng nghề trong bối cảnh hiện đại không phải điều dễ dàng. Những nghệ nhân cao tuổi ngày càng ít, trong khi lớp trẻ vẫn còn phân vân giữa lựa chọn theo nghề truyền thống hay tìm kiếm con đường khác ổn định hơn. Cũng như nhiều làng nghề khác, Bát Tràng đứng trước thách thức về sự mai một nhân lực, áp lực cạnh tranh thị trường, và sự thay đổi trong thị hiếu tiêu dùng. Dẫu vậy, vẫn có nhiều cá nhân và tổ chức nỗ lực không ngừng để truyền lửa, giữ nghề, và làm mới gốm Bát Tràng theo hướng phát triển bền vững.
Các chương trình truyền thông, triển lãm, hội chợ trong và ngoài nước được tổ chức thường xuyên để quảng bá sản phẩm và hình ảnh làng nghề. Đặc biệt, nhiều nghệ nhân thế hệ mới đã mạnh dạn mở xưởng, xây dựng thương hiệu cá nhân, kết nối với các nền tảng thương mại điện tử để đưa gốm Bát Tràng đến gần hơn với khách hàng toàn cầu.
Bát Tràng không chỉ là một địa danh. Đó là một biểu tượng cho tinh thần thủ công Việt, cho giá trị bền vững của truyền thống giữa dòng chảy hiện đại. Những chiếc bình, chiếc bát, chiếc đĩa bằng gốm tưởng chừng đơn giản lại ẩn chứa biết bao câu chuyện về con người, về đất, về sự cần mẫn và sáng tạo. Đó là những câu chuyện không cần lời, nhưng đủ sức khiến người ta trân trọng, thấu hiểu và muốn gìn giữ.
Và rồi, khi rời khỏi làng, bạn sẽ mang theo không chỉ một món đồ gốm xinh xắn, mà còn là ký ức về một vùng đất chan chứa hồn quê, về một hành trình khám phá văn hóa đầy cảm xúc. Đến Bát Tràng không chỉ là một chuyến đi, mà là một lần chạm vào di sản, một lời hẹn thầm thì với cội nguồn.
