Chai lá cong - “báu vật” gỗ quý của Việt Nam đang bên bờ tuyệt chủng

Giữa những cánh rừng phòng hộ ven biển miền Trung, có một loài cây đặc biệt mà ít người biết đến, đó là chai lá cong (Shorea falcata). Đây là loài cây gỗ lớn, đặc hữu của Việt Nam, được xếp vào nhóm “rất nguy cấp” trong Danh lục đỏ của Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới (IUCN). Tuy nhiên, theo thống kê năm 2022 của Viện Tài nguyên và Môi trường (Đại học Huế), cả nước hiện chỉ còn lại 13 cây chai lá cong cổ thụ, phân bố rải rác tại thị xã Sông Cầu (Phú Yên) và ven biển Cam Ranh (Khánh Hòa).

"Sắt sống" giữa những cánh rừng ven biển

Chai lá cong là một trong những loài cây có đặc tính sinh học độc đáo. Khi trưởng thành, cây có thể cao tới 30-40 mét, vỏ dày màu nâu xám, thân nứt dọc. Tên gọi "chai lá cong" xuất phát từ hình dáng lá đặc trưng: phiến lá dài, hình trứng, phần dưới lệch so với phần trên, tạo thành một đường cong mềm mại, rất dễ nhận diện trong rừng.

Gỗ chai lá cong được đánh giá cực kỳ quý hiếm bởi độ chắc, bền và độ cứng cao, được ví như "sắt sống" trong dân gian. Từ xa xưa, người dân miền Trung đã sử dụng loại gỗ này để đóng giường tủ, làm kèo cột cho các công trình kiến trúc lớn, thậm chí cả tàu thuyền vượt biển dài ngày. Qua thời gian, giá trị của loài cây này không chỉ nằm ở kinh tế mà còn ở vai trò phòng hộ: giữ đất, chắn gió bão và tạo cảnh quan xanh cho những vùng ven biển vốn khắc nghiệt.

Tuy nhiên, giá trị quá lớn cũng chính là nguyên nhân khiến chai lá cong bị khai thác cạn kiệt trong quá khứ, dẫn đến tình trạng suy giảm nghiêm trọng như hiện nay.

Chai lá cong là cây đặc hữu của Việt Nam, được xếp vào danh sách rất nguy cấp theo Danh lục đỏ của Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới (IUCN). Ảnh: Thương Hiệu và Pháp Luật

Thách thức lớn trong công tác bảo tồn

Theo Tiến sĩ Hồ Đắc Thái Hoàng, các cây chai lá cong cổ thụ tại Phú Yên và Khánh Hòa hiện được xem như những "cây mẹ" quý giá, lưu giữ nguồn gen gốc phục vụ cho công tác bảo tồn. Tuy nhiên, việc phục hồi loài này gặp rất nhiều khó khăn bởi đặc tính sinh trưởng chậm: phải mất từ 100 đến 300 năm mới có thể hình thành một cây cổ thụ trưởng thành.

Thêm vào đó, chai lá cong có yêu cầu khắt khe về điều kiện sống: chỉ thích nghi tốt trong các vùng rừng cát ven biển có khí hậu đặc biệt, đất pha cát nghèo dinh dưỡng nhưng ổn định. Điều này khiến việc nhân giống, phục hồi không thể thực hiện một cách đơn giản bằng cách trồng đại trà.

Thực tế, số lượng cây non tự nhiên của chai lá cong rất ít. Nguyên nhân chủ yếu do môi trường sống bị thu hẹp, sự cạnh tranh gay gắt từ các loài cây khác, cũng như tình trạng biến đổi khí hậu ngày càng tác động mạnh tới các hệ sinh thái ven biển.

Chai lá cong là một cây gỗ lớn, vỏ dày màu nâu xám, thân cây nứt dọc, có thể cao tới 30-40m khi trưởng thành. Ảnh: Thương Hiệu và Pháp Luật

Những nỗ lực cứu loài cây quý

Trước tình trạng nguy cấp, các chuyên gia và chính quyền địa phương đã có những bước đi nhằm cứu vãn chai lá cong khỏi bờ vực tuyệt chủng. Năm 2020, một cây chai lá cong gần 400 tuổi tại Vùng 4 Hải quân (Cam Ranh) đã được công nhận là Cây di sản Việt Nam, với đường kính thân 1,7m, chiều cao 25m. Đây là tín hiệu tích cực, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị cần được bảo tồn của loài cây đặc hữu này.

Ngoài ra, nhiều đề tài nghiên cứu về bảo tồn, gây trồng giống chai lá cong đang được triển khai tại Viện Tài nguyên và Môi trường (Đại học Huế) và một số đơn vị khoa học lâm nghiệp trong nước. Các chương trình này tập trung vào thu thập hạt giống, ươm cây non, khảo nghiệm môi trường sống phù hợp, đồng thời vận động cộng đồng địa phương tham gia chăm sóc, bảo vệ những cây cổ thụ còn sót lại.

Một số chuyên gia đề xuất cần sớm xây dựng khu bảo tồn chai lá cong chuyên biệt tại các khu vực có quần thể cây mẹ như Sông Cầu hoặc Cam Ranh. Đây sẽ là nơi vừa duy trì sự sống tự nhiên cho loài cây này, vừa phục vụ nghiên cứu khoa học và giáo dục bảo tồn cho thế hệ trẻ.

Không chỉ mang giá trị sinh thái, chai lá cong còn có ý nghĩa quan trọng về kinh tế và văn hóa. Ảnh: Thương Hiệu và Pháp Luật

Cần sự chung tay từ cộng đồng

Dù những nỗ lực ban đầu đã có kết quả tích cực, các nhà khoa học cho rằng công tác bảo tồn chai lá cong vẫn còn nhiều thách thức. Việc bảo vệ thành công một loài cây đặc hữu như chai lá cong đòi hỏi phải có sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp chính quyền, tổ chức khoa học, cộng đồng địa phương và sự hỗ trợ của quốc tế.

Các giải pháp cấp bách bao gồm: đẩy mạnh nghiên cứu khoa học, giáo dục cộng đồng về ý nghĩa của loài cây này, và xây dựng chính sách quản lý rừng bền vững, nhất là đối với các vùng rừng phòng hộ ven biển.

Chai lá cong không chỉ mang giá trị sinh thái to lớn, mà còn là một phần di sản văn hóa – lịch sử của cư dân ven biển miền Trung. Nếu để loài cây này biến mất, đó sẽ là một tổn thất không thể bù đắp cho hệ sinh thái tự nhiên và cho chính những cộng đồng gắn bó với biển rừng suốt bao đời.