Nguồn gốc lâu đời – Hơn 200 năm thăng trầm

Làng đá mỹ nghệ Non Nước được công nhận là di sản Quốc gia.

Theo truyền thuyết và ghi chép của người dân địa phương, nghề điêu khắc đá tại Non Nước khởi nguồn từ cuối thế kỷ XVIII, khi cụ Huỳnh Bá Quát – một nghệ nhân từ Thanh Hóa – mang nghề đá về lập nghiệp dưới chân núi Ngũ Hành Sơn. Ban đầu, sản phẩm chủ yếu là cối xay, bia mộ, dụng cụ sinh hoạt. Đến đầu thế kỷ XIX, nghề đã phát triển mạnh mẽ, góp phần trang trí các công trình kiến trúc Phật giáo, miếu thờ, lăng tẩm trong vùng và cho cả triều đình nhà Nguyễn.

Chân dung của cụ Huỳnh Bá Quát. Ảnh: mia

Không giống như nhiều làng nghề khác, Non Nước có lợi thế đặc biệt khi nằm ngay sát núi đá cẩm thạch, loại đá trắng xanh, mịn, dễ chạm khắc và có độ bền cao. Chính sự ưu đãi của thiên nhiên cùng bàn tay tài hoa của con người đã tạo nên những sản phẩm vừa mang giá trị thẩm mỹ, vừa giàu giá trị tâm linh và văn hóa.

Kinh tế hiện đại – Ngành “công nghiệp” đá mỹ nghệ

Làng đá Non Nước nằm dưới chân núi Ngũ Hành Sơn.

Hiện nay, làng đá mỹ nghệ Non Nước có gần 500 cơ sở sản xuất, với hơn 3.000 lao động tham gia trực tiếp và gián tiếp. Theo thống kê của UBND quận Ngũ Hành Sơn (cũ), doanh thu hàng năm của làng nghề ước tính từ 100–200 tỷ đồng, đóng góp lớn vào ngân sách và sinh kế của người dân địa phương.

Các sản phẩm của làng rất đa dạng: từ tượng Phật, sư tử đá, tiểu cảnh sân vườn, phù điêu trang trí đến đồ lưu niệm nhỏ phục vụ khách du lịch. Nhiều doanh nghiệp lớn đã được thành lập với khả năng xuất khẩu hàng đi Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc và châu Âu.

Để phát triển bền vững, năm 2019, TP. Đà Nẵng đã quy hoạch khu sản xuất làng đá Non Nước rộng hơn 35ha, cách xa khu du lịch nhằm giảm ô nhiễm và tạo điều kiện hiện đại hóa sản xuất. Ngoài ra, chính quyền cũng thúc đẩy các chính sách bảo tồn nghề truyền thống, hỗ trợ đào tạo nghề và công nhận danh hiệu cho các nghệ nhân tiêu biểu.

Giá trị văn hóa – Di sản quốc gia, điểm đến du lịch

Qua bàn tay các người thợ lành nghề, tảng đá vô tri trở nên có hồn, với sức cuốn hút đặc biệt

Năm 2014, làng đá Non Nước được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây không chỉ là sự ghi nhận đối với kỹ nghệ thủ công truyền thống, mà còn là nền tảng để bảo vệ và phát huy làng nghề trong bối cảnh phát triển du lịch mạnh mẽ.

Gắn liền với di tích quốc gia đặc biệt Ngũ Hành Sơn – nơi có các hang động, chùa chiền nổi tiếng như chùa Linh Ứng, động Huyền Không – làng đá Non Nước trở thành điểm dừng chân không thể thiếu trong hành trình khám phá Đà Nẵng. Mỗi năm, có hàng triệu lượt khách ghé thăm, trong đó nhiều du khách quốc tế chọn mua sản phẩm đá như một phần của trải nghiệm văn hóa đặc trưng Việt Nam.

Tác phẩm điêu khắc đạt giải có gắn chip công nghệ được đặt tại vườn hoa quận Ngũ Hành Sơn để du khách tìm hiểu, thưởng lãm. Ảnh: Báo văn hóa

Bên cạnh sản phẩm mỹ nghệ, làng nghề còn tổ chức các hoạt động trình diễn điêu khắc, tham quan xưởng đá, kết hợp cùng các tour du lịch văn hóa. Việc này không chỉ gia tăng giá trị kinh tế mà còn giúp bảo tồn nghề qua thế hệ trẻ.

Câu chuyện văn hóa của từng sản phẩm hiện lên khi du khách quét chip công nghệ blockchain 4.0

Làng nghề hiện đang chuyển mình mạnh mẽ bằng cách ứng dụng công nghệ định danh tác phẩm vào quy trình sản xuất và trưng bày. Mỗi sản phẩm điêu khắc đá nay đều được gắn mã QR chứa đầy đủ thông tin về nguồn gốc đá, nghệ nhân thực hiện, thời gian chế tác và câu chuyện văn hóa đi kèm. Không chỉ giúp khách tham quan hiểu rõ giá trị tinh thần và công sức đằng sau từng tác phẩm, công nghệ này còn gia tăng tính minh bạch và đảm bảo tính độc bản cho người mua. Việc số hóa định danh không chỉ góp phần bảo vệ bản quyền làng nghề mà còn mở rộng cơ hội tiếp cận thị trường du lịch cao cấp và xuất khẩu.

Hành trình thích ứng và phát triển

Trước yêu cầu bảo tồn danh thắng Ngũ Hành Sơn, việc khai thác đá tại chỗ đã bị dừng lại từ đầu những năm 2000. Hiện nay, nguyên liệu đá được nhập về từ các tỉnh như Thanh Hóa, Nghệ An hoặc từ Ấn Độ, Trung Quốc. Điều này đòi hỏi các cơ sở sản xuất phải linh hoạt trong lựa chọn chất liệu và nâng cao kỹ thuật để giữ chất lượng sản phẩm.

Song song, nhiều nghệ nhân đã chuyển sang chế tác các sản phẩm tinh xảo hơn, ứng dụng công nghệ CNC hỗ trợ tạo hình, nhưng vẫn giữ công đoạn thủ công truyền thống trong khâu hoàn thiện. Các lớp đào tạo nghề cũng được tổ chức nhằm truyền nghề cho thế hệ trẻ, nhất là con em trong vùng.

Mặt khác, làng nghề cũng đối mặt với thách thức từ hàng nhái, hàng kém chất lượng nhập khẩu. Để nâng cao vị thế, một số cơ sở đã đăng ký thương hiệu, chỉ dẫn địa lý, và hợp tác cùng các nghệ sĩ điêu khắc để tạo ra sản phẩm có giá trị nghệ thuật cao.