Theo tư liệu, nghề chế tác đá tại vùng Ngũ Hành Sơn xuất hiện từ thế kỷ XVII do nghệ nhân Huỳnh Bá Quát khai sáng. Ban đầu, việc làm đá chỉ là nghề phụ bên cạnh nông nghiệp, nhưng dần dần, các sản phẩm đá ngày càng tinh xảo, có giá trị nghệ thuật cao, trở thành nguồn sinh kế chính của nhiều hộ dân và hình thành nên làng nghề nổi tiếng như ngày nay.
Trong thời kỳ đầu, các nghệ nhân chỉ đục đẽo những vật dụng sinh hoạt, như chày, cối, neo tàu. Về sau, do nhu cầu đời sống và tay nghề được nâng cao, các nghệ nhân bắt đầu gia công những tác phẩm cầu kỳ, bắt mắt.
 |
| Cụ Huỳnh Bá Quát là người đầu tiên lập làng và khai sinh nghề đá. |
Ấn tượng đầu tiên khi bước chân vào làng nghề là âm thanh rộn ràng của tiếng đục, tiếng mài đá vang khắp không gian. Trên các tuyến đường chính như Huyền Trân Công Chúa, Nguyễn Duy Trinh, hàng trăm cơ sở, cửa hàng nối tiếp nhau trưng bày đủ loại sản phẩm điêu khắc, từ tượng đá, đồ trang trí cho đến vật phẩm tâm linh. Một nghệ nhân tại đây chia sẻ, để hoàn thiện một tác phẩm, người thợ phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ, từ chọn chất liệu, phác thảo hình dáng cho tới đục chạm, mài và đánh bóng. Với họ, điêu khắc đá không chỉ là nghề mà còn là niềm đam mê gắn bó cả đời.
 |
| Các nghệ nhân tại làng đá mỹ nghệ Non Nước nổi tiếng với kỹ thuật điêu khắc điêu luyện và trình độ tay nghề bậc thầy. |
Trước kia, nguồn nguyên liệu được khai thác ngay tại núi Ngũ Hành Sơn. Tuy nhiên, để bảo tồn thắng cảnh, chính quyền đã hạn chế khai thác và chỉ cho phép tận dụng những tảng đá rơi tự nhiên. Ngày nay, phần lớn nguyên liệu được đưa về từ các tỉnh như Nghệ An, Thanh Hóa, Thái Nguyên, Quảng Ninh… Các loại đá sử dụng cũng rất phong phú: từ đá vôi, sa thạch, cẩm thạch cho tới những loại đá quý, đá bán quý với màu sắc và vân tự nhiên độc đáo như thạch anh, mắt mèo.
Từ những ngày đầu với các sản phẩm thô sơ như chày, cối, bia mộ, nghệ nhân Non Nước đã tiến xa hơn với nhiều tác phẩm quy mô và giá trị. Nhiều văn bia cổ trên đất Quảng Nam – Đà Nẵng được khắc dựng từ thế kỷ XVII đều do bàn tay thợ đá Non Nước chế tác, trong đó có bia chùa Phổ Khánh (Đại Lộc, 1678) hay bia chùa Long Thủ (Hải Châu, 1693). Ngày nay, các thế hệ nối tiếp vẫn giữ nghề, nhiều gia đình có tới bốn, năm đời gắn bó với điêu khắc đá. Gia đình nghệ nhân Lê Bền là một ví dụ, bên cạnh đó còn có các tên tuổi như Nguyễn Hùng, Nguyễn Minh, Nguyễn Long Bửu – những người góp phần làm nên danh tiếng của làng nghề.
Sản phẩm của Non Nước rất đa dạng, có thể chia thành mười nhóm chính: tượng tôn giáo, tượng người, tượng cách điệu, tượng thú, danh nhân, bia mộ, bàn ghế, bồn tắm, đèn vườn và bình hoa. Ngoài ra, còn có các vật dụng nhỏ gọn như nhẫn, vòng tay, mặt dây chuyền, tượng con vật… phù hợp làm quà lưu niệm. Những công trình lớn như tượng Phật, tượng sư tử, linh thú hay các hạng mục trang trí kiến trúc thường được đặt hàng bởi chùa chiền, doanh nghiệp hoặc cơ quan văn hóa.
 |
 |
| Các bức tượng được gia công tinh xảo, tỉ mỉ bởi bàn tay khéo léo của các nghệ nhân. Tác phẩm được trưng bày tại Bảo tàng Ký ức điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước – Ngũ Hành Sơn. |
 |
| Bức tượng đôi cá chim được gia công tinh xảo. |
Ngày nay, các sản phẩm từ Non Nước không chỉ hiện diện trong đời sống thường nhật hay công trình tín ngưỡng trong nước mà còn được xuất khẩu sang nhiều quốc gia như Mỹ, Pháp, Úc… Làng nghề cũng gắn liền với không gian văn hóa – tâm linh Ngũ Hành Sơn, cùng lễ hội Quán Thế Âm diễn ra hằng năm, thu hút đông đảo du khách.
Mỗi tác phẩm đá nơi đây đều là kết tinh của sự kiên nhẫn, óc sáng tạo và tình yêu nghề của nghệ nhân. Bằng đôi tay khéo léo, họ biến những khối đá thô mộc thành tác phẩm nghệ thuật có hồn, lưu dấu truyền thống hàng trăm năm. Chính nhờ giá trị văn hóa – lịch sử đó, làng nghề đá mỹ nghệ Non Nước đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2014.
