Ẩn mình giữa rừng già Trường Sơn hùng vĩ, có một loài cây mà đồng bào Cơ Tu vẫn gọi bằng cái tên đầy tôn kính – “cây của trời”. Đó chính là Pơ Mu, loài gỗ quý hiếm, trường tồn qua hàng thiên niên kỷ, tạo nên một “vương quốc xanh” giữa đại ngàn, vừa mang giá trị sinh thái, vừa chứa đựng ý nghĩa văn hóa đặc biệt.
Ở độ cao khoảng 1.500m trên đỉnh núi Zi’liêng, xã Hùng Sơn (TP Đà Nẵng), trải rộng một khu rừng nguyên sinh Pơ Mu gần như nguyên vẹn. Đây được xem là quần thể Pơ Mu cổ thụ lớn nhất Việt Nam, với hơn 1.200 cây sinh trưởng khỏe mạnh. Trong đó, 725 cây có đường kính thân trên 1,5m đã được công nhận là Cây Di sản Việt Nam từ năm 2015.
Giữa khu rừng, những thân Pơ Mu sừng sững, có cây cao hơn 40m, chu vi gốc trên 3m, phủ rêu xanh cổ kính. Nổi bật nhất là “Mẹ Pơ Mu” – cây cổ thụ được đồng bào Cơ Tu đặt tên, như biểu tượng thiêng liêng của núi rừng. Các nhà khoa học từng xác định có cá thể lên tới gần 2.000 năm tuổi, minh chứng cho sức sống phi thường của loài cây này.
 |
| Cây Pơ Mu trong quần thể 725 cây được công nhận Cây di sản. |
Không chỉ mang dáng dấp hùng vĩ, rừng Pơ Mu còn giữ vai trò như “lá phổi xanh” của vùng núi Trường Sơn. Hệ rễ sâu và khỏe giúp giữ đất, chống xói mòn, duy trì nguồn nước cho cả khu vực. Tán lá dày xanh ngắt quanh năm hấp thụ sương mù, điều hòa nhiệt độ, mang lại khí hậu mát lành cho núi rừng.
Khu rừng này cũng là nơi trú ngụ của hàng loạt loài động vật quý hiếm: khỉ, cầy, sóc bay, chim rừng… Nhiều hốc cây lớn, lớp vỏ dày của Pơ Mu trở thành “ngôi nhà tự nhiên” cho côn trùng, chim nhỏ và vô số sinh vật khác. Nhờ vậy, đa dạng sinh học nơi đây được bảo tồn một cách bền vững, biến Zi’liêng thành “bảo tàng sống” của núi rừng.
Theo các chuyên gia thực vật, Pơ Mu (tên khoa học: Fokienia hodginsii) thuộc họ Thông (Cupressaceae), được xếp vào nhóm gỗ quý hiếm của Việt Nam. Gỗ Pơ Mu chứa hàm lượng tinh dầu tự nhiên rất cao, có mùi thơm đặc trưng, đồng thời kháng khuẩn, chống mối mọt. Thân cây chắc, vỏ dày, tốc độ sinh trưởng chậm nhưng ổn định. Chính những yếu tố sinh học đặc biệt này đã giúp Pơ Mu “trường sinh” hàng nghìn năm trong điều kiện khí hậu khắc nghiệt.
Loài cây này thường phân bố ở độ cao từ 1.000–2.000m, nơi có khí hậu mát mẻ, ẩm ướt và ít chịu tác động của con người. Nhờ vậy, những quần thể Pơ Mu ở Trường Sơn không chỉ có tuổi thọ dài mà còn giữ được sự thuần khiết về gen, ít bị lai tạp.
Tại Việt Nam, Pơ Mu được liệt vào danh sách nguy cấp (VU) trong Sách đỏ Việt Nam 1996, đồng thời thuộc phụ lục IIA của CITES, nghiêm cấm khai thác và buôn bán quốc tế.
Với đồng bào Cơ Tu sống quanh núi Zi’liêng, Pơ Mu không đơn thuần là loài gỗ quý. Họ xem đây là cây linh thiêng, nơi trú ngụ của thần núi, thần rừng. Trải qua nhiều thế hệ, tập tục của người Cơ Tu là không chặt phá, không xâm hại rừng Pơ Mu. Nhờ vậy, khu rừng cổ thụ này vẫn được bảo vệ gần như nguyên vẹn đến hôm nay.
Người dân còn đặt tên cho nhiều cây dựa trên hình dáng độc đáo: “Chùa Cầu”, “Ngũ Hổ”, “Cặp tình nhân”…, khiến khu rừng thêm phần huyền bí và gắn bó chặt chẽ với đời sống tinh thần.
Từ khi được công nhận là Cây Di sản, chính quyền địa phương đã kết hợp với cộng đồng Cơ Tu xây dựng các căn nhà truyền thống (gươl), mở lối mòn tham quan, phát triển du lịch sinh thái gắn với bảo tồn. “Vương quốc Pơ Mu” dần trở thành điểm đến cho những ai yêu thiên nhiên, muốn khám phá nét văn hóa bản địa.
Ngày nay, trước áp lực của biến đổi khí hậu và tác động từ con người, việc bảo vệ những cánh rừng nguyên sinh như Pơ Mu trên núi Zi’liêng càng trở nên cấp bách. Đây không chỉ là nguồn gen quý hiếm, mà còn là biểu tượng văn hóa – tâm linh của cộng đồng dân tộc thiểu số vùng cao.
Bảo tồn Pơ Mu cũng đồng nghĩa với việc bảo vệ một phần hồn núi rừng Trường Sơn, nơi lưu giữ “cây của trời” đã trường tồn suốt gần hai thiên niên kỷ.
