EU siết an toàn thực phẩm: Nông sản Việt cần làm gì để đáp ứng tiêu chuẩn?

Từ đầu tháng 7/2025 đến nay, nhiều doanh nghiệp tại TP.HCM lâm vào thế bí khi không thể xin được giấy chứng nhận an toàn thực phẩm cho các lô hàng rau quả tươi xuất khẩu sang châu Âu. Hệ quả là hàng chục tấn thanh long, ớt, đậu bắp bị hư hỏng, buộc phải tiêu hủy, kéo theo thiệt hại nặng nề về kinh tế và uy tín thương mại. Theo quy định mới của EU, các lô hàng này chỉ được phép thông quan khi có giấy chứng nhận ATTP từ cơ quan thẩm quyền Việt Nam, bao gồm kết quả phân tích và báo cáo lấy mẫu theo quy trình nghiêm ngặt của châu Âu.

Trước đây, việc cấp giấy chứng nhận thuộc trách nhiệm của Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường). Tuy nhiên, từ ngày 1/7/2025, theo Thông tư số 12/2025/TT-BNNMT về phân cấp quản lý trong lĩnh vực trồng trọt và bảo vệ thực vật, quyền kiểm tra và cấp giấy chứng nhận ATTP được chuyển giao cho Chủ tịch UBND cấp tỉnh. Tại TP.HCM, nhiệm vụ này thuộc về Sở An toàn thực phẩm. Tuy nhiên, do chưa có hướng dẫn chi tiết, Sở ATTP TP.HCM không thể tiếp nhận hồ sơ từ doanh nghiệp, khiến quy trình xuất khẩu bị gián đoạn nghiêm trọng.

Trong khi chờ chỉ đạo và văn bản hướng dẫn từ Bộ, doanh nghiệp như “ngồi trên lửa”. Theo phản ánh của một doanh nghiệp xuất khẩu tại TP.HCM, đến ngày 23/7 họ vẫn chưa thể nộp hồ sơ xin giấy chứng nhận ATTP. Hậu quả là hàng chục tấn rau quả tươi phải tiêu hủy, và quan trọng hơn là đối tác tại Tây Ban Nha đã ngừng đàm phán, chuyển sang mua hàng từ các nhà cung cấp khác. Không chỉ tổn thất tài chính trực tiếp, doanh nghiệp còn đối mặt nguy cơ mất thị trường lâu dài.

Tình trạng này không chỉ ảnh hưởng đến doanh nghiệp xuất khẩu trực tiếp mà còn lan rộng đến chuỗi cung ứng nông nghiệp. Ông Huỳnh Cảnh, Chủ tịch Hiệp hội Thanh long Bình Thuận (Lâm Đồng), cho biết nhiều doanh nghiệp địa phương hợp tác với đối tác tại TP.HCM cũng không thể xuất hàng đi châu Âu. Trong gần một tháng chờ đợi, lượng lớn thanh long bị hư hỏng phải tiêu hủy. Một số nhà vườn buộc phải chuyển hướng sang các thị trường như Trung Quốc, Ấn Độ, nơi có yêu cầu kỹ thuật thấp hơn. Tuy nhiên, giá bán tại những thị trường này rất thấp, chỉ còn 3.000 – 4.000 đồng/kg, so với mức 15.000 – 20.000 đồng/kg khi xuất sang EU. Thậm chí, nhiều nông dân chấp nhận bỏ thu hoạch hoặc mang sản phẩm đi làm từ thiện vì không bán được.

Đáng nói là tình trạng vướng mắc không chỉ xảy ra ở ngành rau quả tươi. Hiệp hội Hồ tiêu và cây gia vị Việt Nam (VPSA) cũng gửi công văn đến Bộ Nông nghiệp và Môi trường, phản ánh tình trạng gần 250 tấn hàng hóa đang tồn kho chờ giấy phép xuất khẩu. Tuy nhiên, may mắn là do đặc thù sản phẩm khô, có thể bảo quản lâu, nên chưa phải tiêu hủy. Đại diện hiệp hội cho biết, nguồn cung hồ tiêu trên thế giới đang thấp nên có thể linh hoạt chuyển hướng sang thị trường khác. Nhưng nếu tình trạng ách tắc thủ tục tiếp tục kéo dài, thì ngành gia vị cũng không tránh khỏi hệ lụy nghiêm trọng.

Theo báo Thanh niên, trước phản ánh dồn dập từ các doanh nghiệp, Sở An toàn thực phẩm TP.HCM đã chủ động báo cáo khẩn lên Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đề nghị hướng dẫn chi tiết để tháo gỡ vướng mắc. Trong khi chờ chỉ đạo, Giám đốc Sở – bà Phạm Khánh Phong Lan – cho biết sẽ tạm thời xử lý linh hoạt bằng cách yêu cầu doanh nghiệp bổ sung đơn kiến nghị kèm theo hồ sơ. Việc này nhằm tạo cơ sở pháp lý cho sở tiếp nhận và xử lý nhanh chóng trong tình huống khẩn cấp. Đồng thời, Sở cũng đang khẩn trương xây dựng hướng dẫn tạm thời và sẽ công bố công khai trên website để doanh nghiệp có thể làm đúng quy trình.(1)

Bên cạnh đó, một trong những giải pháp lâu dài được Sở ATTP TP.HCM đề cập là tiến tới số hóa thủ tục hành chính, cho phép nộp hồ sơ trực tuyến, giúp tiết kiệm thời gian và giảm áp lực xử lý thủ công. Tuy nhiên, bà Lan cũng lưu ý rằng dù linh hoạt đến đâu, việc cấp giấy chứng nhận ATTP vẫn là thủ tục hành chính bắt buộc, phải tuân thủ đầy đủ quy định pháp luật để tránh sai phạm trong thực thi.

Tình trạng tương tự từng xảy ra tại TP.HCM trước đây, khi Chi cục Thú y ngừng cấp giấy kiểm dịch động vật nhưng đơn vị kế nhiệm là Ban Quản lý An toàn thực phẩm (nay là Sở ATTP) chưa tiếp nhận nhiệm vụ. Sau phản ánh từ doanh nghiệp và báo chí, thành phố đã chỉ đạo tiếp tục thực hiện theo quy trình cũ cho đến khi hoàn tất bàn giao. Đây là một bài học quan trọng trong việc phân cấp nhưng cần đi kèm cơ chế vận hành cụ thể và thống nhất.

Song song với những ách tắc thủ tục hành chính trong nước, mặt trận thị trường châu Âu cũng đang siết chặt chưa từng thấy. Theo thống kê từ Hiệp hội Rau quả Việt Nam, trong 4 năm gần đây, giá trị xuất khẩu nông, lâm, thủy sản sang EU chỉ tăng khoảng 50%, nhưng số cảnh báo vi phạm từ phía EU lại tăng gần 300%. Năm 2020, Việt Nam bị 40 cảnh báo; đến năm 2023 con số này tăng lên 67; năm 2024 là 114 cảnh báo và chỉ trong 2 tháng đầu năm 2025 đã ghi nhận thêm 16 cảnh báo mới.

Phần lớn các cảnh báo đến từ vấn đề dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, ô nhiễm vi sinh vật, độc tố vi nấm và kim loại nặng trong rau quả. Với thủy sản, vấn đề nghiêm trọng nhất là dư lượng kháng sinh vượt ngưỡng cho phép. Các cảnh báo khác còn bao gồm chất phụ gia thực phẩm, chất gây ô nhiễm môi trường hoặc không tuân thủ quy định về truy xuất nguồn gốc. Tình trạng này phản ánh mức độ kiểm soát chất lượng còn nhiều bất cập trong chuỗi cung ứng nông sản của Việt Nam.

Trao đổi với báo chí, ông Nguyễn Văn Mười – Phó tổng thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam – cho rằng các quốc gia nhập khẩu, đặc biệt là EU, đang gia tăng kiểm soát an toàn thực phẩm, đồng thời đưa ra các yêu cầu cao hơn về yếu tố “xanh” như giảm khí thải carbon và khai thác hợp lý tài nguyên. Đơn cử như việc EU từng rút "thẻ vàng" với thủy sản khai thác của Việt Nam vì cho rằng nỗ lực chống đánh bắt bất hợp pháp chưa đủ. Điều này cho thấy, để giữ được thị trường, doanh nghiệp không chỉ cần đảm bảo chất lượng sản phẩm mà còn phải đáp ứng các tiêu chí phát triển bền vững theo chuẩn quốc tế.

Thực trạng lạm dụng hóa chất trong sản xuất nông nghiệp là một trong những nguyên nhân chính dẫn tới vi phạm tiêu chuẩn EU. Trong lĩnh vực thực vật, gần 57% cảnh báo của EU liên quan đến dư lượng thuốc bảo vệ thực vật vượt mức cho phép. Ông Nguyễn Văn Mười chỉ ra một ví dụ cụ thể: trong giai đoạn làm trái, nhà cung cấp phân bón khuyến cáo sử dụng tối đa 2kg lân cho mỗi cây sầu riêng, nhưng thực tế nhiều nông dân dùng tới 5–6kg. Việc sử dụng sai liều lượng, sai loại thuốc, không tuân thủ quy trình kỹ thuật khiến dư lượng tồn dư trong nông sản vượt ngưỡng cho phép.

Tình trạng tương tự cũng diễn ra trong nuôi trồng thủy sản, khi người nuôi thường sử dụng kháng sinh một cách tự phát, không theo tư vấn chuyên môn và thiếu kiến thức về vi khuẩn gây bệnh. Ngoài ra, môi trường ao nuôi còn bị ô nhiễm bởi phân bón và thuốc bảo vệ thực vật từ các vùng canh tác lân cận, khiến sản phẩm thủy sản khó đảm bảo an toàn sinh học.

Từ những thực tế nêu trên, có thể thấy rằng việc EU siết an toàn thực phẩm không chỉ là rào cản thương mại, mà còn là cơ hội để nông sản Việt Nam nhìn lại toàn bộ chuỗi giá trị, từ sản xuất, chế biến đến quản lý chất lượng. Những thay đổi về chính sách, đặc biệt là việc phân cấp quản lý ATTP về địa phương, nếu không được chuẩn bị kỹ lưỡng và đồng bộ, rất dễ tạo ra “điểm nghẽn” cho cả ngành xuất khẩu.

Trong bối cảnh hiện nay, việc cần làm là khẩn trương hoàn thiện hướng dẫn cụ thể cho các địa phương để thực thi đúng chức năng quản lý mới, tránh tình trạng “trên giao – dưới lúng túng”. Đồng thời, doanh nghiệp cũng phải chủ động cập nhật tiêu chuẩn thị trường, tăng đầu tư cho quy trình sản xuất an toàn, minh bạch và có thể truy xuất nguồn gốc. Với nhóm hàng tươi sống có yêu cầu cao như rau quả, đây không còn là lựa chọn mà là điều kiện bắt buộc để tiếp cận các thị trường khó tính như EU.

Bài học từ ngành hồ tiêu và gia vị cho thấy, khi sản phẩm có thể bảo quản lâu và chủ động nguồn cung, việc xử lý tình huống tạm thời có thể thực hiện linh hoạt hơn. Nhưng với nông sản tươi, nơi thời gian là yếu tố sống còn, bất kỳ trục trặc nào trong thủ tục hành chính hay kiểm định chất lượng cũng sẽ gây hậu quả tức thời và rất khó khắc phục về lâu dài.

Do đó, để nông sản Việt tiếp tục đứng vững và mở rộng thị trường xuất khẩu vào EU, cần một chiến lược đồng bộ từ chính sách vĩ mô đến hành động cụ thể tại từng khâu trong chuỗi cung ứng. Siết chất lượng không còn là chuyện của riêng EU – mà là lời nhắc nhở nghiêm khắc cho chính chúng ta: muốn đi xa, buộc phải đi đúng và đi chuẩn.

Sáp nhập địa giới hành chính là xu hướng tất yếu để tinh gọn bộ máy và thúc đẩy phát triển vùng. Tuy nhiên, tác động "kép" lại rơi vào các sản phẩm nông nghiệp gắn chỉ dẫn địa lý – nơi mà địa danh chính là bản sắc thương hiệu. Để không mất trắng giá trị tích lũy nhiều năm, cần một chiến lược số hóa toàn diện, vừa cập nhật dữ liệu truy xuất nguồn gốc, vừa thích ứng với hệ thống pháp lý quốc tế về chỉ dẫn địa lý. Để tìm hiểu về cập nhật dữ liệu truy xuất nguồn gốc bạn đọc có thể vào xem bài viết “Chỉ dẫn địa lý, truy xuất nguồn gốc và thương hiệu nông sản trong bối cảnh đổi tên địa phương”

Ghi chú:

(1). https://thanhnien.vn/xuat-khau-di-chau-au-van-tac-vi-thu-tuc-18525072318580065.htm