Kỳ vĩ loạt cây đa cổ thụ ở Gia Lai: Gốc khổng lồ, tán phủ kín cả làng

Từ Pleiku đi chừng 30 km, làng Mun (thị trấn Ia Ly, huyện Chư Păh) hiện ra giữa màu xanh bạt ngàn của núi rừng và nương rẫy. Ngay từ xa, những tán đa cổ thụ đã nổi bật trên nền trời, xòe rộng che mát cả một khoảng lớn.

Theo trưởng thôn Rơ Châm Tuy, từ thuở lập làng, người Jrai đã mang cây đa từ rừng về trồng ở bìa rẫy hay gần giọt nước. Khi cây lớn, đó là nơi dân làng tụ họp, tổ chức lễ hội, đánh chiêng tưởng nhớ tổ tiên. Với quan niệm đa là chốn trú ngụ của thần linh và linh hồn người đã khuất, bà con tuyệt đối không chặt phá. Người vi phạm sẽ bị phạt heo, phạt bò để cúng làng.

Tại làng Mun, nhiều cây đa hàng trăm năm tuổi vẫn vươn cao khoảng 40 m, gốc lớn đến bốn người ôm không xuể, rễ chằng chịt ăn sâu xuống đất. Có làng, có cây đa thì mới có giọt nước. Cây đa vừa linh thiêng vừa gắn bó mật thiết với đời sống của cộng đồng.

Không chỉ ở làng Mun, tại làng Yar (xã Chư Đang Ya, huyện Chư Păh), 15 cây đa cổ thụ cũng được giữ gìn cẩn trọng. Có gốc rễ rộng đến cả chục người ôm, tán che hàng trăm mét vuông. Người dân nơi đây xem đó là báu vật tổ tiên để lại, dù có người hỏi mua với giá hàng trăm triệu đồng, bà con vẫn kiên quyết từ chối.

Một cây cổ thụ ở Gia Lai. Theo phong tục, khi lập làng, người Jrai sẽ trồng cây đa để tạo bóng mát. Ảnh: Quốc Nguyễn.

Rời Chư Păh, đến làng Achông (xã Ayun, huyện Chư Sê cũ, nay là xã Al Bá, tỉnh Gia Lai), nơi có cây kơ nia nổi bật giữa vùng đất khô cằn. Khác với đa mọc thành cụm, kơ nia thường đứng riêng lẻ, sừng sững giữa nắng gió.

Người Jrai lưu truyền câu chuyện về một cô gái tên Kơ Nia. Cô mất đi giữa vùng rẫy khô cằn, từ nấm mộ của cô mọc lên loài cây thẳng tắp, xanh bền trước bão giông. Từ đó, dân làng tin kơ nia là loài cây đặc biệt, tuyệt đối không chặt phá khi làm nương.

Cụm cây cổ thụ, cây kơ nia ở khu vực nhà rông làng Kon Măh, xã Hà Tây, huyện Chư Păh cũ, nay là xã Ia Khươl, tỉnh Gia Lai. Ảnh: Nguyễn Linh Vinh Quốc

Ở Achông, hiện nay chỉ còn một cây kơ nia nằm phía sau điểm trường mẫu giáo. Trước kia, cả vùng từng có nhiều cây lớn, gốc 2–3 người ôm không xuể. Cây kơ nia không chỉ cho bóng mát, gỗ chắc dùng để làm chày, cối giã gạo, mà hạt chín còn được chế biến thành món ăn bổ dưỡng, được nhiều người ưa chuộng.