Từng được xem là “khuyển binh” của nghĩa quân Lam Sơn, chó Lài sông Mã là giống chó săn cổ có nguồn gốc lâu đời ở vùng núi Thanh Hóa, nổi bật với thân hình săn chắc, đôi mắt hổ phách và khả năng chiến đấu, leo núi, bơi lội vượt trội.
 |
| Mắt chó Lài có màu vàng hổ phách rất đặc trưng, được xem là dấu hiệu nhận biết nổi bật nhất ở giống chó này. Ảnh: Dân trí. |
Trong lịch sử Việt Nam, ít ai biết rằng bên cạnh nghĩa quân Lam Sơn lẫm liệt, còn có một đội quân đặc biệt - đàn chó Lài từng tham gia chiến đấu, góp phần giúp vua Lê đánh đuổi giặc Minh, lập lại giang sơn Đại Việt.
Theo sử sách, vào năm 1409, trong những năm đầu khởi nghĩa Lam Sơn, vua Lê Lợi đã cho người thuần hóa và huấn luyện giống chó bản địa vùng sông Mã (ngày nay thuộc tỉnh Thanh Hóa) để sử dụng như một lực lượng chiến đấu đặc biệt. Đáng chú ý, người được giao nhiệm vụ huấn luyện đàn chó này là tướng Nguyễn Xí, khi đó mới chỉ 9 tuổi.
Dù còn nhỏ tuổi, Nguyễn Xí được vua tin tưởng giao cho hơn trăm con chó Lài và huấn luyện chúng bằng chuông hiệu. Giai thoại kể rằng chỉ trong thời gian ngắn, đàn chó tiến thoái theo hiệu lệnh như một đội quân thực thụ.
Về sau, Nguyễn Xí trở thành một danh tướng, tiếp tục chỉ huy đội "khuyển binh" trong nhiều trận đánh lớn. Trong một lần đối đầu quân Minh, ông buộc chuông ngựa vào cổ chó, xua chúng chạy quanh doanh trại địch ban đêm, kết hợp đánh trống tạo thành âm thanh náo loạn. Quân Minh hoảng loạn tưởng nghĩa quân tấn công, bắn tên loạn xạ. Nghĩa quân sau đó thu được hàng vạn mũi tên, góp phần giành lợi thế trong các trận chiến quan trọng như Đông Quan và Xương Giang.
 |
| Chó Lài là giống chó rất quý hiếm. |
Chó Lài có ngoại hình dễ nhận biết, mang đậm nét hoang dã và mạnh mẽ của loài chó săn vùng rừng núi. Một cá thể chó Lài trưởng thành thường cao từ 55 đến 65 cm tính từ vai, nặng khoảng 18-26 kg, thân hình cân đối, cơ bắp săn chắc, ngực nở, bụng thon gọn. Đầu chó có hình tam giác, mõm dài và khỏe, trán phẳng, đôi tai vểnh cao và luôn dựng đứng. Mắt chó Lài có màu vàng hổ phách rất đặc trưng, được xem là dấu hiệu nhận biết nổi bật nhất ở giống chó này.
Bộ lông chó Lài ngắn, ôm sát cơ thể, màu lông phổ biến là vàng cam, vàng cát pha trắng hoặc có khoang đen. Một đặc điểm độc đáo của giống chó này là chân dài, bàn chân to, giữa các ngón có màng mỏng giúp chúng bơi lội, vượt núi rừng và địa hình hiểm trở cực kỳ tốt. Đuôi thường cong nhẹ về phía lưng, lông đuôi dày nhưng không xù hay xoăn.
Về tính cách, chó Lài rất trung thành, cảnh giác cao, có bản năng bảo vệ lãnh thổ và khả năng săn mồi mạnh mẽ. Chúng thông minh, dễ huấn luyện nhưng không quá quấn người lạ, thích sống tự do, độc lập. Những đặc điểm này khiến giống chó Lài từng được nghĩa quân Lam Sơn huấn luyện làm “khuyển binh”, vừa canh gác, vừa tham gia chiến đấu.
Ngày nay, chó Lài chỉ còn lác đác xuất hiện ở một số vùng như Thượng nguồn sông Mã (Thanh Hóa), và một vài huyện miền núi giáp biên giới Lào. Tuy nhiên, số lượng thuần chủng rất hiếm, do lai tạp nhiều đời và thiếu cơ chế bảo tồn.
Theo Hội Bảo tồn Chó bản địa Việt Nam, hiện chỉ còn vài trăm cá thể được cho là giống chó Lài nguyên gốc. Việc nhân giống, thuần hóa gặp nhiều khó khăn do tập tính hoang dã và ít người nuôi hiểu đúng về đặc điểm loài.
