Nghệ thuật cây cảnh: Khi rễ lộ cốt, khi hồn thành văn

Lộ căn thấu cốt – Vẻ đẹp của hình thể căn bản

“Lộ căn thấu cốt” là một nguyên lý tạo hình quan trọng trong nghệ thuật cây cảnh Việt Nam. “Căn” chỉ phần rễ – nền móng gắn liền với đất, nâng đỡ toàn bộ sự sống; còn “cốt” là phần thân – trục chính, nơi tỏa đi cành nhánh và là điểm tựa thị giác của toàn thể. Khi hai yếu tố này được phô bày một cách tinh tế, rõ ràng và có chủ ý, cây không chỉ đẹp ở hình thức mà còn thể hiện được khí cốt, hồn cốt và chiều sâu thời gian.

Tùy theo chủ đích nghệ thuật, bệ rễ có thể mang hình móng rồng vươn mạnh mẽ, mâm rồng xòe đều uy nghi, chân kiềng ba trụ vững chãi hay cánh sấu xoắn vặn đầy uy lực. Dù mang hình thức nào, một cây được đánh giá là đạt “lộ căn thấu cốt” khi người xem có thể cảm nhận rõ sức sống tiềm ẩn từ gốc rễ, thấy được toàn bộ thân chính không bị che khuất, và từ một góc nhìn có thể quan sát mạch lạc toàn thể: từ rễ, thân, tay cành cho đến tán lá – như đang soi thấy bộ xương sống của một sinh thể thực thụ.

Nghệ nhân Dũng Coca.

Cổ – Kỳ – Mỹ – Văn: Tứ trụ trong nghệ thuật bonsai Việt

Bốn tiêu chí này không chỉ định hình thẩm mỹ mà còn mở ra cánh cửa để cây cảnh trở thành một loại hình nghệ thuật thực sự, nơi mỗi dáng cây là một bài thơ hình khối, mỗi thế cây là một câu chuyện trầm mặc.

“Cổ” là yếu tố gợi lên cảm giác cổ kính, trầm mặc. Điều đặc biệt là cảm giác ấy không nhất thiết đến từ tuổi đời thật của cây mà do kỹ thuật tạo hình. Một nghệ nhân lành nghề có thể khiến một cây mười năm tuổi mang dáng vẻ như đã trải qua trăm năm gió bụi, nhờ vào việc xử lý da cây, tạo u nần, hay làm vết sẹo giả cổ. Ở đây, “cổ” là sự tích tụ thời gian qua tay người, không phải sự ngẫu nhiên của tự nhiên.

“Kỳ” là nét hiếm có, dị biệt nhưng vẫn thuận theo lẽ trời. Một cây kỳ không cần quá phô trương, nhưng ở mỗi góc nhìn đều gợi ra điều đặc biệt: thân có thể xoắn vặn như chịu đựng gió bão, cành có thể bay ngang như vươn tìm ánh sáng, hay một khúc gỗ mục tưởng chừng vô dụng lại trở thành điểm nhấn. Sự “kỳ” ấy còn thể hiện cả ở công phu người làm – khi người nghệ nhân không ngại kỳ công, kiên trì trong từng tiểu tiết suốt nhiều năm trời.

Bốn tiêu chí này không chỉ định hình thẩm mỹ mà còn mở ra cánh cửa để cây cảnh trở thành một loại hình nghệ thuật thực sự, nơi mỗi dáng cây là một bài thơ hình khối, mỗi thế cây là một câu chuyện trầm mặc.

“Mỹ” là vẻ đẹp tổng hòa – nơi toán học, vật lý, sinh học và nghệ thuật gặp nhau. Một cây đạt tính mỹ khi bố cục hài hòa, các yếu tố tương hỗ: trọng tâm không lệch, cành không tranh nhau nói, khoảng trống vừa đủ để ánh sáng lọt qua, nhưng không để lại sự trống rỗng. Vẻ đẹp ấy không cần phải “hoành tráng” mà cần có chiều sâu, để càng ngắm càng thấy êm, càng nhìn càng thấy hút.

“Văn” chính là hồn cốt nội dung. Một cây cảnh có “văn” không chỉ đẹp mà còn biết kể chuyện, biết gợi mở suy tư. Tên gọi cây vì thế trở thành một phần không thể thiếu. Những cái tên như Tọa sơn quan lưu thủy, Mẫu tử, Phong vũ tàn yên, không chỉ giúp người xem dễ hình dung mà còn đưa họ đi sâu vào một không gian văn hóa, một tầng triết lý. Cây, khi ấy, trở thành bài thơ sống.

Cây cảnh và triết lý nhân sinh: Tam cương – Ngũ thường

Nghệ thuật cây cảnh không dừng lại ở vẻ đẹp tạo hình. Nó là một cách sống, một lối tư duy, và với người Á Đông, còn là công cụ tu dưỡng đạo đức. Trong nhiều thế kỷ, người chơi cây Việt Nam vẫn truyền nhau quan niệm “tam cương ngũ thường” như một la bàn định hướng tinh thần. Tam cương gồm ba mối quan hệ nền tảng: vua – tôi, cha – con, thầy – trò, nhấn mạnh vào sự tôn ti, trật tự và lòng trung hiếu.

Ngũ thường – nhân, nghĩa, lễ, trí, tín – là năm đức tính căn bản cần có ở người quân tử. Khi tạo hình cây, người nghệ nhân cũng đồng thời uốn nắn chính mình theo những chuẩn mực đó: nhẫn nại với từng uốn cong, công bằng với mỗi cành nhánh, trung thực với tự nhiên và kiên trì theo đuổi giá trị lâu dài.

Hồn cây qua ngôn ngữ Hán Nôm

Chữ Hán Nôm đóng vai trò đặc biệt trong việc đặt tên cho cây cảnh Việt. Đây không chỉ là một hình thức gọi tên mà là một lối diễn đạt văn hóa. Tính cô đọng của chữ Hán – nơi hai chữ có thể thay cho một đoạn thơ – cùng với khả năng tượng hình khiến mỗi tên cây trở thành một biểu tượng, một lối gợi mở giàu chất mỹ học. Chữ “tọa” không chỉ là ngồi mà là ngồi thiền định, “phong” là gió nhưng cũng là tinh thần của sự biến chuyển, “tàn yên” là sương còn đọng lại sau một đêm dài. Chỉ cần đọc tên cây, người ta có thể liên tưởng đến cả một không gian nghệ thuật cổ xưa.

Đặt tên cho cây là một hành vi có ý thức, có chọn lọc, như chọn câu kết cho một bài thơ, hoặc viết một tựa đề cho cuốn sách cuộc đời. Không ít nghệ nhân đã thổ lộ: khi tìm được cái tên vừa vặn cho cây, cũng là lúc họ cảm thấy tác phẩm của mình đã viên mãn.

Chữ Hán Nôm đóng vai trò đặc biệt trong việc đặt tên cho cây cảnh Việt.

Cây cảnh và dưỡng tâm – dưỡng trí

Không phải ngẫu nhiên mà nhiều người tìm đến cây cảnh như một phương pháp thiền định. Cây giúp người ta sống chậm, sống kỹ và sống sâu. Trong từng động tác chăm bón, cắt tỉa, tưới nước, người chơi luyện được sự kiên trì, ngắm cây là luyện được sự quan sát tinh tế, chọn thế dáng là luyện được tư duy chiến lược.

Người Nhật có câu châm ngôn: “Nghĩ như ông chủ, làm như nô lệ, cư xử như quý bà – bạn sẽ thành công.” Nghệ nhân cây cảnh cũng vậy: cần đầu óc để tính đường đi nước bước, cần đôi tay lao động cần mẫn, và cần trái tim biết rung động trước cái đẹp.

Cây cảnh không chữa bệnh, nhưng chữa được mệt mỏi. Nó không dạy đạo lý, nhưng buộc ta phải sống có đạo. Nó không cần nói, nhưng khiến người ta phải lặng im để lắng nghe.

Không phải ngẫu nhiên mà nhiều người tìm đến cây cảnh như một phương pháp thiền định.

Nghệ thuật sống trong hình hài cây cảnh

Nghệ thuật cây cảnh Việt Nam không chỉ dừng lại ở kỹ thuật trồng cây hay thẩm mỹ tạo hình. Đó là một dạng triết lý sống kết tinh từ sự quan sát tự nhiên và nội tâm con người. Khái niệm “lộ căn thấu cốt” giúp ta hiểu rằng cái đẹp phải đến từ gốc rễ, từ sự chân thực và cốt cách. Còn “Cổ – Kỳ – Mỹ – Văn” là lời nhắc nhở rằng: nghệ thuật chỉ trở nên trọn vẹn khi có cả chiều sâu thời gian, sự đặc dị đáng nhớ, vẻ đẹp hài hòa và cái hồn văn hóa ẩn chứa bên trong.

Một cây cảnh đẹp là một bài học sống. Người chơi cây, nếu đủ tinh tế và bền chí, sẽ không chỉ là người tạo hình thiên nhiên – mà còn là người kiến tạo tâm hồn.