Nghi thức trang hoàng và phục y tượng Thánh Tổ Chùa Keo: Nét đẹp truyền thừa từ xa xưa

Không gian trong khuôn viên chùa Keo tại xã Duy Nhất, Vũ Thư,Thái Bình ( nay là xã Vũ Tiên , Hưng Yên ). - (Ảnh: Nguyễn Thuyên)

Không gian tôn thờ tại Thần Quang Tự mang nét riêng độc đáo, nổi bật với kiến trúc “Tiền Phật – Hậu Thánh”. Phía trước là tòa chùa Phật hình chữ Công (工), nơi tôn trí hệ thống tượng pháp phong phú: Hộ Pháp, Kim Cương, các vị La Hán, Phật Tam Thế, Quán Thế Âm, Văn Thù, Phổ Hiền, Tuyết Sơn, cùng tòa Cửu Long – Phật Thích Ca sơ sinh và tượng Phật nhập Niết Bàn, tượng Di Lặc. Phía sau nối tiếp qua tòa Giá Roi là đền Thánh – một tòa cũng mang hình chữ Công, chính là nơi thờ Nam Thiên Thánh Tổ – Lý Thế Quốc Sư, tức Thiền sư Dương Không Lộ. Trong tòa Thánh hiện còn lưu giữ nhang án Chùa Keo – Bảo vật Quốc gia, cùng những cổ vật quý như Thuyền Rồng, bộ tượng Ổi Lỗi – Ông Rối Gỗ và Bà Chàng – những hình tượng gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của Thiền sư Không Lộ.

Thiền sư Không Lộ sinh ngày 14 tháng 9 năm Bính Thìn (1016), quê Hải Thanh, xứ Sơn Nam xưa. Năm 29 tuổi, ngài từ bỏ nghề chài lưới, xuất gia cầu đạo, lập nên Chùa Nghiêm Quang – tiền thân của Thần Quang Tự ngày nay. Trong quá trình hành đạo, ngài cùng các pháp hữu sang Tây Trúc học Phật, đồng thời chuyên tâm tu luyện và tinh thông y thuật cứu nhân độ thế. Năm Nhâm Tý (1072), ngài chữa bệnh cho vua Lý Nhân Tông, được sắc phong là “Lý Thế Quốc Sư”. Đến năm Đinh Hợi, niên hiệu Chính Long Bảo Ứng thứ 5 (1167), vua Lý Anh Tông ban chiếu đổi tên chùa Nghiêm Quang thành chùa Thần Quang, nhằm tôn vinh công đức của ngài. Ngày mồng 3 tháng 6 năm Giáp Tuất (1094), Thiền sư Không Lộ viên tịch, thọ 79 tuổi, để lại cho hậu thế không chỉ di sản về đạo hạnh mà còn cả tinh hoa văn hóa dân tộc.

Không gian, cảnh quan trong khuôn viên chùa Keo tại xã Duy Nhất, Vũ Thư,Thái Bình ( nay là xã Vũ Tiên , Hưng Yên ). - (Ảnh: Nguyễn Thuyên)

Tương truyền rằng, khi biết ngài sắp viên tịch, dân làng và các đệ tử đã thỉnh thợ giỏi tạc tượng ngài. Pho tượng được hoàn thành trong thời gian rất ngắn, không sơn thiếp theo lối cổ truyền mà được “phấn diện” – tức trang hoàng bằng phấn và tinh chất thảo mộc tự nhiên, tạo nên vẻ đẹp đặc biệt linh diệu. Tượng Thiền sư Không Lộ ngồi trên ngai, đặt trong khám thờ sơn son thiếp vàng, với phần ngai có thể di chuyển linh hoạt trong khám. Tượng có kích thước gần bằng người thật, thần thái thanh tú, trán cao, ánh mắt an lạc, môi mỉm nhẹ – biểu hiện của trí tuệ và từ bi viên mãn.

Nghi thức phấn diện và phục y tượng Thánh Tổ được truyền giữ từ ngàn đời. Thông thường, ba năm một lần, chùa tổ chức lễ phấn diện để tẩy lớp phấn cũ, trang hoàng lớp mới. Tượng làm bằng gỗ trầm nên hương thơm lan tỏa dịu nhẹ. Các vị tiền bối trong làng đã lưu giữ công thức cổ và truyền lại nghi thức này cho thế hệ sau. Quý thầy lựa chọn người có tâm, có đức và am hiểu để thực hiện công việc linh thiêng ấy. Tất cả nguyên liệu đều hoàn toàn tự nhiên: tinh dầu hạt bưởi được chiết làm dung môi, các loại dược thảo được nấu lấy nước để bao sái. Nhờ vậy, mỗi lần trang hoàng, tượng lại ngấm thêm hương liệu quý, càng thêm bền đẹp theo thời gian.

Trước lễ khai chỉ, nhà chùa cử hành nghi thức “phục y” – thay áo mới cho tượng Thánh Tổ. Trong ánh đèn nến lung linh của đêm tĩnh mịch, tiếng mõ, tiếng chuông vang lên hòa cùng tiếng tụng kinh cầu nguyện quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa. Tượng Thánh an tọa trên ngai, được khoác lên bộ áo mới, còn áo cũ được phát lộc cho dân làng – biểu tượng của sự tiếp nối phúc lành. Y phục tượng Thánh gồm mũ thất Phật vàng, áo pháp phục đỏ, lục thù và tất xanh, kèm chuỗi tràng hạt 108 viên có hương liệu bên trong. Ba màu vàng – đỏ – xanh trong lễ phục không chỉ tượng trưng cho Tam Bảo (Phật – Pháp – Tăng) mà còn là ba màu cơ bản của vũ trụ, gợi sự dung hòa, viên mãn – rất gần gũi với sắc cờ Phật giáo ngày nay.

Nghi thức phục y và phấn diện thường được thực hiện trước mùa lễ hội Chùa Keo khoảng một tháng, với tinh thần trang nghiêm và chuẩn mực. Mọi công đoạn, từ tẩy trang lớp cũ đến điểm phấn diện mới, đều diễn ra cẩn trọng theo đúng phép truyền thừa. Sự phối hợp hài hòa giữa bàn tay con người, nguyên liệu thiên nhiên và tâm thành kính đã làm nên một nghi lễ đặc sắc, vừa mang giá trị mỹ thuật, vừa thể hiện chiều sâu văn hóa tâm linh Việt.

Không gian tôn thờ tại Thần Quang Tự mang nét riêng độc đáo, nổi bật với kiến trúc “Tiền Phật – Hậu Thánh”. - (Ảnh: Nguyễn Phú Đức - Nguyễn Thuyên)

Năm 2006, kỷ niệm 990 năm ngày sinh Thiền sư Không Lộ, Tổ đình Chùa Keo đã đúc pho tượng đồng Thánh Tổ theo nguyên mẫu tượng gỗ cổ đang tôn thờ tại thượng điện. Từ đó, du khách và Phật tử đến với danh thắng Chùa Keo có thể chiêm bái hình bóng Ngài – biểu tượng cho sự giác ngộ và lòng từ bi của bậc chân tu đã góp phần gìn giữ mạch nguồn đạo pháp và văn hóa dân tộc.

Năm 2025 này, khi lễ hội Chùa Keo kỷ niệm 1009 năm ngày sinh Thiền sư Không Lộ và lần bách nhật thứ 931 năm, hàng vạn Phật tử và du khách thập phương lại về đây, hòa mình trong không khí trang nghiêm, chiêm bái tượng Thánh Tổ, dự lễ phấn diện, phục y và cầu nguyện cho quốc thái dân an, cho mưa thuận gió hòa. Trong làn khói hương bảng lảng, nghi lễ cổ truyền ấy như một sợi chỉ đỏ nối liền quá khứ với hiện tại, kết tinh niềm tin, lòng hiếu đạo và tinh thần tôn kính Tổ sư – vị Thiền sư tài đức song toàn, người đã để lại dấu ấn sâu đậm trong dòng chảy Phật giáo Việt Nam.

Từ nghi thức phấn diện và phục y tượng Thánh Tổ, ta nhận ra không chỉ là sự tôn vinh bậc chân tu mà còn là sự tri ân những giá trị tinh thần bất diệt của dân tộc. Tượng vẫn an nhiên giữa bao thăng trầm lịch sử, như nhắn gửi thông điệp về lòng thành, đức độ và sự hòa hợp giữa con người và đạo pháp. Nét đẹp ấy – vừa thấm đẫm tinh thần Phật giáo, vừa gắn bó với tâm hồn dân gian – chính là minh chứng cho sức sống vĩnh hằng của di sản Chùa Keo trong lòng văn hóa Việt.