Theo Văn bản số 25/TB-CTVN ngày 17.2.2023 của Tổng cục Lâm nghiệp (cũ), cơ quan thẩm quyền quản lý Cites Việt Nam, công bố Danh mục các loài động vật, thực vật hoang dã thuộc Phụ lục Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp (Cites) thì sâm Việt Nam (Panax vietnamensis) không nằm trong danh lục.
Nhưng tại Thông tư 27/2025/TT-BNNMT (gọi tắt là Thông tư 27) ngày 24.6.2025 do Bộ NN-MT ban hành có tiêu đề "Quy định về quản lý loài nguy cấp, quý, hiếm; nuôi động vật rừng thông thường và thực thi Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp" thì sâm Việt Nam (SVN) gồm các loài sâm Ngọc Linh (SNL), Lai Châu, Langbiang, Puxailaileng lại thuộc nhóm IA (từ tự nhiên) và IIA (từ trồng cấy nhân tạo).
Điều này đồng nghĩa, việc trồng, khai thác và mua bán sâm Việt bị quản lý chặt chẽ chẳng khác gì hổ, gấu, tê tê hay gà lôi trắng. Với cách tiếp cận này, nông dân và doanh nghiệp trồng sâm buộc phải xin phép, làm thủ tục phức tạp cho từng gốc sâm, gây khó khăn trong sản xuất thương mại.
TS Phạm Quang Tuyến, người đang hỗ trợ bà con trồng sâm tại Lai Châu, đặt câu hỏi: “Làm sao có thể quản lý từng củ sâm như từng cá thể động vật quý hiếm? Sâm là cây dược liệu để phát triển thành hàng hóa quy mô lớn, đâu thể áp dụng cách quản lý như bảo tồn thú rừng?”.
 |
| Người dân ở Lai Châu trồng sâm mong đổi đời, nhưng nếu bán sâm chưa có mã số vùng trồng sâm là vi phạm pháp luật. |
Các nhà nghiên cứu cho rằng, việc đưa sâm Việt vào nhóm hạn chế thương mại thực chất là “chúng ta tự làm khó mình”, bởi Cites quốc tế không hề yêu cầu. Một tiến sĩ trong lĩnh vực dược liệu nhấn mạnh: “Nếu tiếp tục quản lý như động vật hoang dã, chúng ta sẽ đóng chặt cánh cửa thương mại của một sản phẩm được kỳ vọng mang tầm quốc gia”.
Trong khi đó, quy định cấp mã số vùng trồng – vốn là điều kiện cần để hợp pháp hóa thương mại lại đang gặp vướng mắc. Rất ít diện tích sâm được cấp mã số, bởi thủ tục xác minh nguồn gốc sâm bố mẹ cực kỳ phức tạp.
Ông Phan Văn Hiệu, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc CVI Pharma, thẳng thắn: "Để chứng minh nguồn gốc xuất xứ sâm bố mẹ để được cấp mã số vùng trồng sâm vô cùng khó khăn. Đây là bất cập cực kỳ lớn. Không giải quyết được vấn đề này sẽ không có cơ hội phát triển SVN trở thành hàng hóa"
Tại nhiều địa phương như Lai Châu, người dân đã đầu tư lớn vào cây sâm với kỳ vọng đổi đời. Thế nhưng, khi sản phẩm chưa có mã số vùng trồng, việc bán sâm bị xem như buôn lậu. Trong khi đó, sâm nhập lậu từ Trung Quốc lại tràn vào thị trường, thậm chí đội lốt “sâm Ngọc Linh”, bán công khai với giá rẻ.
Anh A Sò, một hộ trồng sâm tại Lai Châu, ngậm ngùi: “Sâm Lai Châu được đánh giá là một trong những loại sâm tốt nhất thế giới, vậy mà lại thua ngay trên chính đất mình”.
TS Tuyến cảnh báo: “Nếu thương mại hợp pháp khó khăn, thị trường sẽ dịch chuyển sang buôn bán ngầm. Khi ấy, vừa khó kiểm soát chất lượng, vừa mất thương hiệu quốc gia”.
Nhiều chuyên gia cho rằng, quản lý sâm Việt với tư cách là dược liệu quý thay vì thực vật nguy cấp mới là giải pháp phù hợp. Cách làm nên áp dụng theo Luật Dược, chuẩn GACP, cùng hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử (QR code) thay cho cơ chế kiểm lâm giám sát từng cây.
Ông Nguyễn Đức Lực, Chủ tịch Hội Sâm Ngọc Linh Quảng Nam, đề nghị: "Với những loài đã có vùng trồng ổn định, không còn khai thác từ rừng, thì cần tách biệt giữa nguồn gốc hoang dã và nguồn gốc canh tác. Nếu cứ áp quy trình như nhau, ngành hàng sâm Việt khó hội nhập quốc tế".
Một số nhà khoa học còn gợi ý biến Thông tư 27 thành “tấm hộ chiếu xanh” cho sâm Việt, nghĩa là xây dựng bộ tiêu chuẩn trồng bền vững, được Cites quốc tế công nhận. Nhờ đó, sản phẩm sâm Việt có thể bước ra thị trường toàn cầu thay vì bị chặn ngay ở cửa ngõ.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, việc luật hóa, chuẩn hóa và xây dựng thương hiệu quốc gia là con đường tất yếu. Tại Hàn Quốc, nhân sâm được quản lý bằng hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử, vừa thuận lợi cho xuất khẩu, vừa bảo đảm kiểm soát. Mỹ phân biệt rõ giữa khai thác sâm rừng và sâm trồng. Trung Quốc thì biến sâm thành ngành công nghiệp quy mô lớn nhờ kết hợp bảo tồn và thương mại hóa, áp dụng tiêu chuẩn GAP.
Nếu không sớm thay đổi cách tiếp cận, Việt Nam sẽ đối diện nguy cơ “quốc bảo” bị bỏ lại phía sau. Người tiêu dùng trong nước sẽ quen dần với sâm Hàn Quốc, thậm chí sâm Trung Quốc đội lốt sâm Việt, trong khi người Việt lại không thể sử dụng loại sâm do chính mình trồng.
Sâm Việt Nam có tiềm năng không kém bất kỳ loại sâm nào trên thế giới. Nhưng muốn biến tiềm năng thành lợi thế, cần một chiến lược đồng bộ: điều chỉnh pháp lý, áp dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc, xây dựng thương hiệu quốc gia và quảng bá bài bản.
Nếu tiếp tục giữ tư duy “bảo tồn thụ động”, ngành hàng sâm Việt sẽ bị bó chặt. Còn nếu chọn hướng “bảo tồn để phát triển, phát triển để bảo tồn”, sâm Việt hoàn toàn có thể trở thành niềm tự hào quốc gia, một sản phẩm mang tầm thế giới – đúng như mục tiêu “quốc kế, dân sinh” mà Chính phủ đã đặt ra.
Việt Anh
