Từ hàng nghìn năm trước, y học cổ truyền Việt Nam đã biết tận dụng kho báu thiên nhiên để chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Những dược liệu như Quế, hồi, tam thất, ba kích hay sâm Ngọc Linh không chỉ là những loài cây thuốc quý mà còn gắn liền với đời sống, văn hóa và sinh kế của nhiều thế hệ. Với hơn 4.000 loài cây thuốc, 410 loài động vật làm thuốc và hàng trăm loại khoáng vật, dược liệu Việt Nam được đánh giá là một trong những nguồn tài nguyên phong phú bậc nhất Đông Nam Á. Từ miền núi phía Bắc đến đồng bằng, cao nguyên và sông nước miền Tây, ở đâu cũng có thể bắt gặp những loài dược liệu gắn liền với tri thức bản địa. Hồi Lạng Sơn, quế Trà My, tam thất Hà Giang, giảo cổ lam Yên Bái hay quý hiếm hơn cả là sâm Ngọc Linh – “quốc bảo” của Kon Tum và Quảng Nam – đều là minh chứng cho lợi thế đặc biệt này.
 |
| Từ miền núi phía Bắc đến đồng bằng, cao nguyên và sông nước miền Tây, ở đâu cũng có thể bắt gặp những loài dược liệu gắn liền với tri thức bản địa. (Ảnh AI minh họa) |
Mỗi năm, Việt Nam trồng khoảng 100.000 tấn dược liệu, cung cấp nguyên liệu cho sản xuất thuốc cổ truyền, thực phẩm chức năng và xuất khẩu. Thế nhưng, nghịch lý lớn là dù có nguồn tài nguyên dồi dào, khoảng 80% dược liệu sử dụng trong nước vẫn phải nhập khẩu. Các doanh nghiệp Việt Nam chủ yếu xuất khẩu thô quế, hồi, thảo quả hay nghệ với giá trị gia tăng thấp, trong khi sản phẩm chế biến sâu, đạt chuẩn quốc tế còn hạn chế. Điều này cho thấy ngành dược liệu Việt Nam chưa phát triển tương xứng với tiềm năng và cần một chiến lược phát triển bền vững rõ ràng hơn.
Theo TS. Trần Minh Ngọc một chuyên gia trong lĩnh vực dược liệu, sự phụ thuộc vào nguồn dược liệu nhập khẩu khiến thị trường Việt Nam đối diện nhiều rủi ro. Khi giá nhập khẩu biến động, giá thuốc trong nước lập tức tăng theo, ảnh hưởng đến người bệnh. Chưa kể, chất lượng dược liệu nhập khẩu không đồng đều, nguy cơ lẫn tạp chất hoặc kém chất lượng, gây mất niềm tin của người dân. Trong khi đó, sản phẩm dược liệu Việt Nam mới chỉ đáp ứng được khoảng 50% nhu cầu, bỏ ngỏ một thị trường đầy tiềm năng. Chính vì vậy, việc phát triển dược liệu sạch, chuẩn hóa quy trình canh tác và nâng cao chất lượng sản phẩm là yêu cầu cấp bách.
Để khắc phục tình trạng này, Nhà nước đã triển khai chiến lược quy hoạch 8 vùng dược liệu trọng điểm trên cả nước, khai thác lợi thế sinh thái từng địa phương. Đây là bước đi chiến lược nhằm phát triển công nghiệp dược liệu bền vững, đồng thời bảo tồn nguồn gen quý hiếm. Theo kế hoạch, đến năm 2025, các vùng này sẽ tập trung khai thác bền vững 24 loài dược liệu chủ lực, với sản lượng dự kiến khoảng 2.500 tấn/năm.
Tám vùng dược liệu trọng điểm bao gồm: Tây Bắc – nơi thích hợp cho tam thất, actisô, giảo cổ lam; Đông Bắc – nổi bật với ba kích, đương quy, hoài sơn và hồi Lạng Sơn; Đồng bằng sông Hồng – phát triển các dược liệu ngắn ngày, mô hình hữu cơ; Bắc Trung Bộ – mạnh về quế, trà hoa vàng, ba kích; Duyên hải Nam Trung Bộ – thủ phủ của quế Trà My và sâm Ngọc Linh; Tây Nguyên – khí hậu mát mẻ thích hợp với sâm và lan dược liệu; Đông Nam Bộ – tập trung phát triển chế biến và logistics; Tây Nam Bộ – đặc trưng với dược liệu thủy sinh như gừng, sen, tràm. Đây là nền tảng quan trọng giúp Việt Nam khai thác thế mạnh vùng miền, gắn sản xuất với bảo tồn và nâng cao giá trị dược liệu.
Thế nhưng, bài toán phát triển bền vững vẫn còn nhiều thách thức. Diện tích đạt chuẩn GACP-WHO (Thực hành tốt nuôi trồng và thu hái dược liệu theo Tổ chức Y tế Thế giới) còn rất khiêm tốn so với tổng diện tích trồng. Canh tác dược liệu vẫn dựa nhiều vào kinh nghiệm truyền thống, thiếu ứng dụng khoa học kỹ thuật, dẫn đến chất lượng không đồng đều. Công nghiệp chế biến sâu chưa phát triển, chủ yếu dừng ở khâu sơ chế, phơi sấy, đóng gói. Chuỗi liên kết giữa nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp thiếu chặt chẽ, sản phẩm dễ bị thương lái ép giá. Thêm vào đó, thương hiệu quốc gia về dược liệu Việt Nam chưa được định hình, khiến sản phẩm khó cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Để giải quyết những tồn tại này, cần có chiến lược phát triển bền vững với nhiều giải pháp đồng bộ. Trước hết, phải chuẩn hóa giống và quy trình canh tác, áp dụng công nghệ sinh học trong nhân giống, xây dựng ngân hàng gen dược liệu quý hiếm. Đồng thời, phát triển vùng trồng theo mô hình hữu cơ, đạt chuẩn quốc tế để nâng cao giá trị sản phẩm. Song song đó, đầu tư mạnh vào công nghệ chế biến sâu là chìa khóa then chốt. Khi quế, hồi, sâm Ngọc Linh hay nghệ được bào chế thành viên nang, tinh dầu, cao chiết xuất hoặc thực phẩm chức năng đạt chuẩn EU-GMP, JAPAN-GMP, giá trị thương mại sẽ tăng gấp nhiều lần so với xuất khẩu thô.
Ngoài ra, việc xây dựng chuỗi liên kết bền vững là yếu tố quan trọng. Nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp cần có hợp đồng bao tiêu dài hạn, đảm bảo đầu ra ổn định. Nhà nước đóng vai trò điều phối, hỗ trợ về vốn, khoa học công nghệ, truy xuất nguồn gốc và chứng nhận chất lượng. Đồng thời, cần phát triển thương hiệu quốc gia và chỉ dẫn địa lý cho các dược liệu đặc hữu như quế Trà My, hồi Lạng Sơn, sâm Ngọc Linh. Đây là cách vừa nâng cao giá trị sản phẩm, vừa khẳng định bản sắc văn hóa vùng miền.
Trong kỷ nguyên số, chuyển đổi số cũng mở ra cơ hội lớn cho ngành dược liệu. Việc ứng dụng công nghệ 4.0 vào quản lý vùng trồng, giám sát chất lượng và truy xuất nguồn gốc sẽ tạo niềm tin cho người tiêu dùng. Thương mại điện tử trở thành kênh phân phối quan trọng, giúp dược liệu Việt Nam tiếp cận thị trường toàn cầu nhanh hơn, minh bạch hơn. Bên cạnh đó, kết hợp phát triển dược liệu với du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm cũng là hướng đi đầy tiềm năng. Du khách có thể đến tham quan vườn dược liệu, trải nghiệm thu hái, chế biến, thưởng thức sản phẩm tại chỗ. Đây không chỉ là giá trị kinh tế mà còn là cách quảng bá hình ảnh Việt Nam xanh, sạch và giàu bản sắc.
Với lợi thế tự nhiên sẵn có, cùng chiến lược đúng đắn, Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành cường quốc dược liệu trong khu vực. Từ quế, hồi đến sâm Ngọc Linh, mỗi loài cây dược liệu đều mang trong mình câu chuyện riêng về đất, về người, về văn hóa. Phát triển dược liệu không chỉ là phát triển kinh tế, mà còn là gìn giữ tri thức dân gian, bảo tồn đa dạng sinh học và chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Khi dược liệu Việt Nam được chuẩn hóa, chế biến sâu, xây dựng thương hiệu mạnh, chắc chắn chúng ta sẽ có chỗ đứng vững chắc trên bản đồ dược liệu thế giới.
Con đường phía trước còn nhiều khó khăn, nhưng 8 vùng dược liệu trọng điểm đã mở ra nền tảng để Việt Nam khai thác hiệu quả lợi thế tự nhiên. Nếu có sự chung tay của Nhà nước, doanh nghiệp, nhà khoa học và cộng đồng, ngành dược liệu Việt Nam sẽ phát triển theo hướng xanh – sạch – bền vững, mang lại lợi ích kinh tế, văn hóa và xã hội to lớn. Đây chính là cơ hội để chúng ta biến tiềm năng thành sức mạnh, đưa dược liệu Việt Nam vươn xa, sánh ngang với những quốc gia hàng đầu thế giới về công nghiệp dược liệu.
