Cây dừa từ lâu là hình ảnh đặc trưng của nông nghiệp vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) gắn với sinh kế, văn hóa và khả năng thích ứng với điều kiện khắc nghiệt. Trong bối cảnh tái canh và mở rộng thị trường, việc ứng dụng khoa học công nghệ vào nhân giống, canh tác và chế biến đang mở ra cơ hội phát triển bền vững cho ngành hàng chủ lực này.
Theo Thạc sĩ Nguyễn Ngọc Trai (Viện Dừa ĐBSCL), dừa hiện được trồng tại 93 quốc gia và được mệnh danh là “cây của sự sống” nhờ khả năng chịu hạn, chịu mặn và tính đa dụng. Cây có thể sinh trưởng tốt trong điều kiện nước, dinh dưỡng hạn chế và hấp thụ trung bình 24,1 tấn CO₂/ha/năm, góp phần giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu.
Ông Trai cho biết dừa đòi hỏi đất giàu hữu cơ, tơi xốp, thoát nước tốt nhưng vẫn giữ ẩm. Với điều kiện thổ nhưỡng phù hợp cùng vùng trồng tập trung lớn, ĐBSCL hiện là khu vực đóng góp chủ lực cho sản lượng và kim ngạch xuất khẩu dừa của cả nước.
 |
| Cây dừa từ lâu đã là biểu tượng nông nghiệp đặc trưng của vùng ĐBSCL. |
Nhiều năm qua, các viện, trường và doanh nghiệp trong nước đạt kết quả nổi bật trong nghiên cứu giống, nhất là ba nhóm chính: dừa lấy dầu, dừa uống nước và dừa sáp. Tuy nhiên, phương pháp nhân giống truyền thống vẫn chậm, khó nhân nhanh và chất lượng không đồng đều do nông dân tự để giống, khiến năng suất biến động và khó đáp ứng nhu cầu tái canh.
Để khắc phục, các công nghệ hiện đại như sinh học phân tử, lai tạo tiên tiến, nuôi cấy mô và nuôi cấy phôi được ứng dụng mạnh mẽ. Đây là bước đột phá giúp nhân nhanh cây giống chất lượng cao, đồng nhất và giữ nguyên đặc tính tốt từ cây mẹ.
 |
| Đại học Trà Vinh nghiên cứu thành công dừa sáp cấy phôi, cấy mô giúp nâng cao tỷ lệ cho trái sáp, mở rộng diện tích dừa sáp Vĩnh Long. Ảnh: Minh Đảm. |
Dừa sáp Trà Vinh – giống đặc sản quý hiếm – là minh chứng điển hình. Viện Nghiên cứu Dầu và Cây có dầu là đơn vị đầu tiên nhân giống bằng nuôi cấy phôi hữu tính với tỷ lệ thành công hơn 60%. Đại học Trà Vinh sau đó cải tiến quy trình, nâng tỷ lệ lên 63% và thương mại hóa từ năm 2011, giúp mở rộng diện tích trồng và nâng tỷ lệ trái sáp đạt 85–95%.
Song song, đánh giá thổ nhưỡng cũng được đẩy mạnh. Khảo sát 200 mẫu đất tại Vĩnh Long cho thấy pH trung bình 7,2 – phù hợp với khả năng hấp thụ dinh dưỡng của dừa. Tuy nhiên hàm lượng đạm thấp, đòi hỏi nông dân điều chỉnh lượng phân và kỹ thuật canh tác để tăng năng suất.
Cùng với giống và canh tác, chế biến sâu được đánh giá là “chìa khóa” nâng cao giá trị ngành dừa. Nhu cầu toàn cầu đối với dầu dừa, nước dừa, than hoạt tính, mỹ phẩm và thực phẩm chức năng tiếp tục tăng. Riêng dừa sáp có tiềm năng chế biến thành sản phẩm cao cấp từ thực phẩm đến dược liệu.
Nhiều viện, trường hiện nghiên cứu chiết tách hợp chất sinh học, cải tiến công nghệ sau thu hoạch, hỗ trợ doanh nghiệp thương mại hóa sản phẩm. Những nỗ lực này giúp mở rộng thị trường, tăng thu nhập cho người trồng và giảm phụ thuộc vào xuất khẩu nguyên liệu thô.
 |
| Vườn dừa sáp giống trong khuôn viên Đại học Trà Vinh. Ảnh: Minh Đảm. |
Từ các kết quả nghiên cứu thực tiễn, Viện Dừa ĐBSCL đề xuất sáu nhóm giải pháp chiến lược cho ngành dừa thời gian tới. Trọng tâm là ưu tiên ứng dụng công nghệ sinh học để chọn tạo giống chất lượng cao, thích ứng biến đổi khí hậu và xâm nhập mặn; đồng thời tăng cường nghiên cứu bệnh hại theo hướng an toàn sinh học nhằm đảm bảo sản xuất ổn định.
Viện cũng nhấn mạnh cần đẩy mạnh chế biến sâu, chiết tách hoạt chất sinh học để nâng cao giá trị kinh tế và hỗ trợ doanh nghiệp thương mại hóa các sản phẩm từ dừa và dừa sáp. Cùng với đó, phát triển nông nghiệp tuần hoàn, tận dụng phụ phẩm để sản xuất phân hữu cơ hoặc sản phẩm giá trị gia tăng được xem là hướng đi quan trọng. Cuối cùng, ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong theo dõi sâu bệnh, dự báo môi trường và quản lý vườn dừa thông minh được kỳ vọng giúp ngành dừa nâng cao hiệu quả và tính bền vững.
Với các hướng đi này, ngành dừa ĐBSCL được kỳ vọng phát triển bền vững, tăng khả năng cạnh tranh và nâng cao giá trị trên thị trường trong nước lẫn quốc tế.
