Hơn mười lăm năm miệt mài đi trong rừng, lắng nghe từng chuyển động nhỏ của thiên nhiên và dõi theo những thay đổi âm thầm của các tầng cây, người phụ nữ nhỏ bé ấy đã tìm ra hướng đi mà nhiều người trước đây chỉ xem như một giấc mơ xanh. Với đôi bàn tay gầy nhưng bền bỉ và niềm tin sâu sắc rằng rừng luôn có câu trả lời cho mọi mô hình phát triển, chị Phạm Thị Lý – Giám đốc Liên hiệp Hợp tác xã Nông nghiệp Hữu cơ và Dược liệu Việt Nam – đã tạo nên hệ sinh thái đa tầng dược liệu dựa trên quy luật cộng sinh tự nhiên. Đến hôm nay, khi bước đi cùng chương trình Cấy Nền Mùa Vàng 2025 với vai trò chủ nhiệm chương trình - một trong các hoạt động thuộc Hệ sinh thái Cấy Nền do GS. Phan Văn Trường dẫn dắt. Câu chuyện của chị không chỉ còn là chuyện của một người phụ nữ yêu thiên nhiên, mà đã trở thành hướng đi mới cho nông nghiệp xanh, cho sự phục hưng của những giá trị bản địa và cho tương lai của dược liệu Việt.
 |
| Chị Phạm Thị Lý – Giám đốc Liên hiệp Hợp tác xã Nông nghiệp Hữu cơ và Dược liệu Việt Nam – đã tạo nên hệ sinh thái đa tầng dược liệu dựa trên quy luật cộng sinh tự nhiên. |
Hành trình của chị bắt đầu từ những nỗi lo rất đời thường: lo về thực phẩm bẩn, lo về dược liệu thật – giả lẫn lộn, lo về đất đai bạc màu, môi trường ô nhiễm và lo rằng những gì tinh túy nhất của núi rừng đang dần biến mất khỏi cuộc sống. Đô thị hóa khiến khoảng cách với thiên nhiên ngày một xa, trong khi nhiều loài dược liệu quý vốn được người xưa xem như “linh hồn của rừng” bị khai thác kiệt quệ. Từ những nỗi lo ấy, chị bước vào nông nghiệp không phải vì thương mại hay vì một kế hoạch kinh doanh, mà vì tình yêu thiên nhiên sâu sắc. Trong những chuyến đi một mình vào rừng, khi đối diện khoảng lặng của núi, chị nhận ra rằng mỗi loài cây đều có lý do để tồn tại, mỗi bụi dược liệu dù nhỏ bé vẫn nắm giữ một vai trò không thể thay thế trong hệ vòng tuần hoàn của rừng. Chính tình yêu và sự trân quý ấy đã giữ chân chị lại, mở ra hành trình của một nhà khoa học của nhà nông.
Từ nền tảng tự học và tự mày mò trong bao nhiêu năm, chị nhận ra rằng để thay đổi cách sản xuất thì trước tiên phải thay đổi cách quản lý. Từ đó, nền tảng truy xuất nguồn gốc CheckVN ra đời như một cây cầu nối giữa công nghệ và nông nghiệp. Nhờ CheckVN, hành trình của từng sản phẩm trở nên minh bạch, từng hộ nông dân hiểu cách quản trị dữ liệu, từng HTX có khả năng nâng cấp chất lượng và thị trường thì có được sự tin tưởng nơi người tiêu dùng. Minh bạch không chỉ là câu chuyện của giấy tờ và mã QR, mà nó còn là cách để nông dân được bảo vệ, để sản phẩm thật được tỏa sáng và để sự tử tế trong sản xuất có chỗ đứng trên thị trường.
 |
| Giáo Sư Phan Văn Trường chụp ảnh cùng chị Phạm Thị Lý trong lần thăm mô hình trồng rau hữu cơ vi sinh |
Nhận thấy nông dân luôn chịu áp lực từ hóa chất, từ mùi phân chuồng và từ những quy trình nặng nhọc, chị bắt đầu tìm đến vi sinh – một thế giới hiền lành nhưng mạnh mẽ. Từ việc mời chuyên gia về cùng nghiên cứu, tìm hiểu từng mẫu đất, từng vi sinh vật bản địa, chị phát triển chế phẩm đa năng VBIO. Ở đó, phụ phẩm hữu cơ được chuyển hóa thành phân bón, đất nghèo được làm giàu trở lại, hệ vi sinh được phục hồi và cây trồng tự cân bằng sâu bệnh mà không cần dựa vào thuốc bảo vệ thực vật. Trong triết lý của chị, nông nghiệp sạch không chỉ là sản phẩm sạch mà còn là sự sạch sẽ trong suy nghĩ, là đạo đức trong sản xuất và là tình thương được gửi vào từng mảnh đất. VBIO trở thành công cụ, nhưng hơn cả, nó là sự tri ân của chị dành cho đất.
Rồi đến một ngày, chị quyết định xây dựng một khu bảo tồn dược liệu đặc hữu rộng 10ha, một thung lũng xanh mà mỗi mét vuông đều ghi dấu công sức và những đêm dài của người phụ nữ ấy. Chị đi khắp nơi, thu thập từng giống quý, từ Sâm Nhất Dương Sinh đến Trà hoa vàng, từ Nhất huyết mộc đến Nhất bạch ngọc. Những loài cây từng đứng trước nguy cơ biến mất dần hồi sinh trong khu rừng nhỏ của chị. Không ít lần cây chết hàng loạt sau một mùa mưa, không ít lần đất sụt, giống hỏng, nhưng chị lại trồng, lại thử, lại làm lại từ đầu. Đó không phải là hành trình khoa học khô khan mà là hành trình của sự kiên trì, của niềm tin rằng mỗi loài đều có tiếng nói và chỉ cần mình hiểu đúng cách, rừng sẽ chỉ cho mình biết nên làm gì.
Trong những ngày sống cùng rừng, chị nhận ra điều mà các nhà khoa học chỉ có thể chứng minh trong phòng thí nghiệm: hệ sinh thái tự nhiên luôn tồn tại theo cấu trúc đa tầng và mỗi tầng đều nuôi sống tầng khác. Nhất huyết mộc với tán lá đẹp như một chiếc ô tự nhiên che bóng cho tầng cây giữa, nơi Trà hoa vàng phát triển ổn định; còn tầng đáy là nơi các loài dược liệu quý ưa bóng được nuôi dưỡng. Không phân hóa học, không thuốc trừ sâu, chỉ có đất, lá rụng, độ ẩm và vi sinh vật bản địa. Từ mô hình tự nhiên ấy, chị khái quát thành hệ sinh thái đa tầng dược liệu hữu cơ vi sinh – một mô hình có khả năng tái tạo, tự bảo vệ và đem lại giá trị kinh tế bền vững cho người dân địa phương. Không ít nhà khoa học khi đến tham quan đã bất ngờ trước mức độ hài hòa của mô hình, bởi nó mô phỏng gần như trọn vẹn cách mà rừng tự vận hành.
Nhưng với chị, điều quan trọng nhất không phải là chứng minh khả năng của mình mà là làm sao để nhiều người cùng làm, để mô hình này không chỉ nằm trong 10ha của chị mà có thể lan ra nhiều vùng miền. Bởi vậy, thay vì giữ bí quyết, chị mở rừng, mở cửa nhà, mở lòng mình. Chị kể chuyện bằng những trải nghiệm thật, hướng dẫn bằng những gì mình đã từng làm sai rồi học lại, để mọi người thấy rằng làm nông nghiệp bền vững không khó, chỉ cần kiên nhẫn và yêu thiên nhiên. Ai đến cũng được xem, được chạm, được cảm nhận và được mang về cách làm phù hợp với vùng đất của họ. Chị chỉ mong mình được xem như người góp một viên gạch nhỏ trong công cuộc nối dài sự sống của rừng.
Để người nông dân không phải đi một mình, chị xây dựng chuỗi liên kết 5N gồm Nhà nước – Nhà khoa học – Nhà nông – Nhà phân phối – Người tiêu dùng. Đây không chỉ là mô hình kinh tế mà còn là hệ sinh thái liên kết, nơi mỗi chủ thể đóng một vai trò quan trọng để sản xuất đúng – chất lượng thật – thị trường ổn định. Nhờ 5N, người trồng có đầu ra, nhà khoa học có nơi thực nghiệm, cơ quan quản lý dễ hỗ trợ, doanh nghiệp yên tâm phân phối và người tiêu dùng mua được hàng sạch, đúng loại dược liệu mà họ cần.
 |
| Từ những nghiên cứu sâu về Nhất huyết mộc, chị khởi xướng phong trào “Nhất huyết mộc – tủ thuốc xanh cho gia đình bạn”, mong muốn mỗi nhà trồng một cây như một cách nuôi dưỡng sức khỏe từ gốc. Lá, vỏ, hoa và rễ đều có giá trị, và quan trọng hơn, cây còn tạo ra mảng xanh thanh lọc không khí. |
Khát vọng của chị giản dị mà rộng lớn: một Việt Nam xanh hơn, lành hơn và tự tin hơn vào những giá trị dược liệu bản địa. Với chị, không phá rừng, không độc canh, không hóa chất độc hại là ba nguyên tắc bất di bất dịch. Khi nhiều loài cùng tồn tại, hệ sinh thái trở nên khỏe mạnh, đất đai được phục hồi, nguồn nước sạch hơn và môi trường trở nên an toàn cho cả con người lẫn muôn loài. Chị tin rằng hệ sinh thái tạo sinh kế bền vững chứ không phải một loài cây đơn lẻ.
Từ những nghiên cứu sâu về Nhất huyết mộc, chị khởi xướng phong trào “Nhất huyết mộc – tủ thuốc xanh cho gia đình bạn”, mong muốn mỗi nhà trồng một cây như một cách nuôi dưỡng sức khỏe từ gốc. Lá, vỏ, hoa và rễ đều có giá trị, và quan trọng hơn, cây còn tạo ra mảng xanh thanh lọc không khí. Chị mơ về ngày Việt Nam có 10 triệu cây Nhất huyết mộc đứng trong những khu vườn nhỏ, hiện diện trong gian bếp, trên ban công, hay dưới sân trước của mỗi gia đình. Từ đó, dược liệu Việt không chỉ được dùng mà còn được gìn giữ và lan tỏa ra thế giới bằng chính vẻ đẹp tự nhiên, thuần khiết của mình.
Cuối cùng, khi đứng giữa khu rừng nhỏ do chính mình tạo nên, chị vẫn thường nói rằng rừng là người thầy trầm lặng nhất nhưng cũng rộng lượng nhất. Chỉ cần mình trả thiên nhiên về đúng cấu trúc vốn có, sự sống sẽ tự hồi sinh, giống như những nụ mới của Trà hoa vàng bật lên mỗi độ xuân về. Trong hành trình của chị, có những hy sinh thầm lặng, những nỗi buồn không tên và cả những phút hoang mang, nhưng tình yêu dành cho thiên nhiên chưa bao giờ vơi. Nhìn lại, chị chỉ mong rằng câu chuyện của mình sẽ tiếp thêm niềm tin cho ai đó đang tìm hướng đi mới, để họ hiểu rằng khi trái tim đủ bền bỉ và biết lắng nghe, rừng sẽ luôn chỉ cho ta con đường đúng đắn.
