Cây cảnh nghệ thuật ký đá hiện nay đang được nhiều người ưa chuộng bởi vẻ đẹp của cây được tăng lên rất nhiều. Nếu cây đã đẹp lại ký đá, ngân nước, tạo nên cảnh sơn thủy hữu tình thơ mộng nữa thì sẽ càng hút hồn người thưởng ngoạn. Ký đá còn có tác dụng hãm cho cây cần lại, toàn bộ phần trên phát triển chậm, bộ lá nhỏ đi, trái lại bộ rễ lộ căn bám đá càng phát triển mạnh để cố tìm nước phía dưới đá. Như vậy dáng vẻ cổ thụ của cây cảnh nghệ thuật một tiêu chí không thể thiếu, càng được hình thành. Ngoài ra các thực thể cây, đá, nước còn có giá trị tư tưởng biểu đạt ước mơ trường sinh vạn cổ của muôn người, tính lãng mạn của tác phẩm nảy sinh.
Nhưng việc ký đá cho cây là rất khó, không những chỉ cần có kỹ thuật giỏi mà còn đỏi hỏi phải đạt tiêu chí nghệ thuật cao. Đấy là phải tạo như tự nhiên mà còn kỳ mỹ hơn cả tự nhiên. Ngoài thiên nhiên không ai đem cây trồng trên đá mà là do cây tự mọc và phát triển dân lên rất chậm nên khó có thể cao to được như cây mọc trên đất. Rồi theo điều kiện tự nhiên của từng địa thế, nói đúng là "thạch thế” khác nhau mà cây có nhiều kiểu dáng, nhiều kiểu rễ khác nhau, muôn hình muôn vẻ. Nay ta lại đem một cây đã trưởng thành trong điều kiện hòan toàn khác ký vào đá. Đó là việc làm nhân tạo mà yêu cầu đặt ra là phải đúng như thiên tạo. Yêu cầu trước tiên là phải tạo dựng sao cho đúng là cây mọc trên đá như ngoài thiên nhiên chứ không phải do bàn tay con người đặt cây ngồi trên mặt một tảng đá, cây nào cũng như cây nào. Muốn vậy cần phải tuân thủ những quy luật khắt khe của thiên nhiên cũng chính là những quy tắc thẩm mỹ đã được nhiều nghệ nhân trong nước và ngoài nước thừa nhận.
CCNT cỡ đại dáng trực ký đá phải là hình ảnh thu nhỏ loại cây ngoài thiên nhiên mọc trên bãi đá, có mặt nằm ngang tương đối. Cây có dáng vẻ lùn cần có điều kiện sống ít mầu mỡ. Cây mà cao mập vừa phi tự nhiên vừa gây ấn tượng không vững chắc. Bộ rễ vươn tỏa đều quanh gốc, luồn lách những khe hở, vươn xa bám chặt cả mặt trên, mặt cạnh và mặt dưới khối đá. Mầu sắc phải hài hòa giữa cây, đá và nước. Diện tích bãi đá rộng hơn diện tích che phủ của bóng cây một ít là đẹp. Phạm vi rễ vươn tỏa rộng ít nhất bằng tán cây là hài hòa trên dưới. Nghệ thuật tạo cây mọc trên đá cần sự hài hòa cân bằng nhưng phải bất đối xứng mới tự nhiên. Cho nên không bao giờ cho phép để cây ngay chính giữa bề mật của khối đá.
CCNT cỡ trung, dáng xiêu ký đá phải là hình ảnh thu nhỏ loại cây ngoài thiên nhiên mọc ở bờ đá ven suối. Cay và bộ cành vươn ra phía đòng suối. Nhiều cành phóng, cành buông như cố tìm ánh sáng và nước. Thân và lá cây phải nhỏ, hệ thống bông tán thóang đãng mới hợp với điều kiện tự nhiên là cây không có đất ăn. Nhưng tất cả lại tạo được vẻ nên thơ của cảnh trí. Bộ rễ phải phát triển lệch và vươn đài, trái với hướng cây đổ mới tự nhiên và hài hòa. Bộ rễ phải to, nổi, vươn xa, luôn lách, phát nhiều nhánh chàng chịt ôm chặt lấy bờ đá, tỷ lệ thuận với phần trên của cây thì mới đủ sức giữ cho cây khỏi đổ, kể cả khi có lũ. Đông thời trông mới hài hòa, cân bằng, bắt mắt.
CCNT cỡ tiểu, đáng hoành hay huyền ký đá phải là hình ảnh thu nhỏ loại cây ngoài thiên nhiên mọc trên sườn núi, vách đá. Thân cây phải mảnh mai, toàn cây cần cối, lá nhỏ và đanh, đầy vẻ cổ thụ. Cần tạo dựng sao cho cành chiếu thủy nhánh thấp nhất cũng phải đủ độ cách xa mặt đất (chân núi) để tạo ấn tượng cao vời và bao la hùng vĩ của cảnh núi non. Bộ rễ phát triển ngược chiều cây đổ và vươn tỏa cân xứng với toàn cây đủ sức giữ cho cây như treo lơ lửng giữa trời mây mà không bao giờ rơi. Muốn vậy gốc cây phải như tự mọc trong một hốc đá. Có những rễ băng ngang qua khe hở của tảng đá, vươn sang bên kia rồi phân nhiều nhánh, ôm chặt tảng đá như cả bàn tay luồn sang, xòe rộng mà níu giữ. Có những rễ ôm bám nhiều mặt một khối đá. Có những rễ như cắm sâu vào sườn núi nơi có vết nứt.
Như vậy, việc tạo cây ký đá cần có trình độ thẩm mỹ và nhiều công phu trải qua bốn bước: tạo cây, lập ý, tạo đá rồi mới thi công. Tạo cây ký đá quan trọng nhất là phải tạo bộ rễ thật dài rồi mới đến tạo dáng. Phương pháp tạo bộ rễ đài là trồng cây vào vật chứa hình ống đủ thời gian cần thiết. Trên cơ sở cây đã có, suy nghĩ thật kỹ, dựa vào dáng cây, thế cây mà lập ý bằng cách vẽ hẳn ý tưởng ra giấy. Tùy từng cây xem phải đặt ở "thạch thế” nào cho thích hợp. Tiếp đến là công đoạn chọn đá. Vừa nhìn ngắm, vừa tưởng tượng, xoay đá nhiều chiều để chọn một kiểu đặt đúng với ý tưởng là một vách núi, một bãi đá mấp mô, rải tác hay một bờ suối. Thực tế khó có trường hợp ăn ý ngay cho nên thường phải chế tác đá như cưa, đục, đếo, xếp, chấp các mảnh đá sao cho phù hợp với bản vẽ nhàm tạO được cảnh trí có chiếu sâu, chiều rộng, chiều cao làm tăng vẻ già cỗi, sai nghiêm hay lả lướt mơ mộng của cây. Cuối cùng là thi công theo ý tưởng. Trong quá trình thi công vẫn tiếp tục sáng tạo cho hoàn hảo. Thậm chí ngay cả khi tưởng đã hoàn hảo rồi nhưng trong quá trình thưởng ngọan vẫn có thể có chỗ phải sáng tạo cho đẹp hơn.
Lê Quang Khang - Chuyên gia Sinh vật cảnh
