Nghệ nhân Nguyễn Phước Lộc: Người giữ hồn bonsai Việt

Gieo duyên với bonsai và hành trình lập nên bảo tàng độc nhất vô nhị

Sinh ra và lớn lên trong một gia đình có truyền thống làm cây kiểng ở làng hoa Sa Đéc (Đồng Tháp), Nguyễn Phước Lộc bén duyên với nghề bonsai từ khi còn là cậu bé tuổi thiếu niên. Vào năm 1986, khi đất nước bắt đầu bước vào thời kỳ đổi mới, mẹ ông là bà Nguyễn Thị Phú, đã mở một ki-ốt chuyên bán cây kiểng. Từ đó, cậu bé Lộc ngày ấy đã quen với việc phụ mẹ tiếp các nghệ nhân sửa cây, tiếp xúc với cây kiểng cổ điển và từng bước học hỏi cách tạo dáng, cắt tỉa.

Đầu những năm 1990, phong trào bonsai ở miền Nam bắt đầu phát triển mạnh mẽ, đặc biệt sau khi Việt Nam mở cửa, đón nhận những ảnh hưởng đầu tiên từ nghệ thuật bonsai Nhật Bản. Lúc ấy, Nguyễn Phước Lộc đang theo học đại học tại Sài Gòn. Vừa học, ông vừa tranh thủ hòa mình vào cộng đồng bonsai tại đây, nhờ có nền tảng vững chắc từ gia đình nên việc tiếp cận kỹ thuật tạo tác bonsai đối với ông diễn ra rất nhanh chóng.

Ông Nguyễn Phước Lộc (áo trắng) bên cạnh khách tham quan bảo tàng bonsai Sa Đéc

Không chỉ học, ông còn trở thành cầu nối giữa Sài Gòn và Sa Đéc. Ông thường xuyên chở những cây bonsai quý từ thành phố mang về quê, vừa để kinh doanh cho mẹ, vừa chia sẻ với cộng đồng yêu kiểng ở Đồng bằng sông Cửu Long. Nhờ vậy, phong trào bonsai lan tỏa mạnh mẽ tại vùng đất trù phú này.

Dù thời kỳ đầu còn thiếu thốn về dụng cụ, thuốc dưỡng cây hay kỹ thuật ghép cành, nhưng với sự nỗ lực không ngừng và tinh thần cầu thị, Nguyễn Phước Lộc dần chinh phục những khó khăn. Sự kiện Hội Hoa Xuân Tao Đàn tổ chức vào năm 1988 với các tác phẩm bonsai lần đầu tiên được trưng bày chính là cột mốc quan trọng khiến ông tin rằng: nghệ thuật này có thể tiến xa hơn nữa tại Việt Nam.

Một trong những bước ngoặt lớn trong sự nghiệp của ông là cặp me kiểng cổ sửa theo thế "Tứ Diện Thiên Địa Nhân", được ông sở hữu từ năm 1993. Được truyền lại qua nhiều thế hệ, cặp me mang giá trị đặc biệt cả về kỹ thuật lẫn thẩm mỹ. Sau 20 năm chăm sóc và tạo dáng, đến năm 2013, cặp cây này được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam công nhận là cặp me cổ nhất Việt Nam, định giá lên đến 1 triệu USD.

Cặp Me kiểng cổ nhất Việt Nam.

Từ cột mốc ấy, Nguyễn Phước Lộc tiếp tục đầu tư, sưu tầm và tạo tác thêm nhiều bonsai quý giá. Thành quả lớn nhất chính là Bảo tàng Bonsai Sa Đéc, một công trình ông xem là "ngôi nhà tinh thần" cho nghệ thuật bonsai Việt. Bảo tàng chia thành ba khu trưng bày: những tác phẩm đạt kỷ lục quốc gia; những tác phẩm đại diện cho 13 tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long; và bộ sưu tập bonsai tiêu biểu của riêng Sa Đéc. Đây không chỉ là nơi lưu giữ giá trị văn hóa mà còn là không gian kết nối đam mê, lan tỏa tinh hoa nghề kiểng Việt.

Cơ hội, thách thức và tương lai của nghệ thuật bonsai Việt Nam

Dù là một nghệ nhân kỳ cựu, Nguyễn Phước Lộc vẫn luôn nhấn mạnh rằng bonsai Việt Nam hiện vẫn đang ở "giai đoạn khởi đầu" trên bản đồ quốc tế. Theo ông, thách thức lớn nhất của nghề hiện nay là thiếu tính chuyên nghiệp và chưa được công nhận như một ngành kinh tế mũi nhọn. "Chúng ta chưa xem bonsai như một sản phẩm kinh doanh chính thức, cũng chưa có quy hoạch tổng thể để xuất khẩu hoặc đào tạo nghệ nhân bài bản", ông Lộc chia sẻ.

Việc sản xuất bonsai hiện còn mang tính nhỏ lẻ, người chơi làm theo sở thích cá nhân, ít quan tâm đến nhu cầu của thị trường quốc tế. Trong khi đó, các nước như Nhật Bản, Đài Loan hay Thái Lan đã phát triển hệ sinh thái bonsai bài bản từ rất lâu, thậm chí đào tạo thế hệ nghệ nhân mới để kế thừa di sản văn hóa.

Tác phẩm Lộc Vừng “Long Phúc Lâm Môn” xác lập kỷ lục độc bảng Việt Nam.

Tuy nhiên, theo nghệ nhân Nguyễn Phước Lộc, Việt Nam đang có rất nhiều lợi thế mà ít quốc gia nào có được. Khí hậu thuận lợi giúp rút ngắn thời gian dưỡng cây bonsai từ 20 năm (ở Nhật) xuống còn khoảng 10 năm. Đồng thời, Việt Nam sở hữu nhiều loại cây bản địa như mai chiếu thủy, linh sam, sam núi… những chủng loại đặc hữu mà nhiều nghệ nhân quốc tế săn tìm. Đây là "kho báu tự nhiên" nếu được khai thác hợp lý.

Thêm vào đó, ông Lộc cho biết thị trường quốc tế đang thiếu hụt lực lượng nghệ nhân bonsai. Việt Nam, với nguồn nhân lực trẻ và khéo léo, hoàn toàn có thể trở thành "cứ điểm" cung ứng nghệ nhân cho khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Bản thân ông đã gửi nhiều học viên sang Nhật Bản, Đài Loan để làm việc và học tập, mở ra những hướng đi mới đầy triển vọng cho thế hệ kế thừa.

Cây Sanh Bonsai có đường kính tán lớn nhất Việt Nam

Để hiện thực hóa tiềm năng ấy, Bảo tàng Bonsai Sa Đéc đang tích cực đào tạo nghệ nhân, tổ chức các lớp học định kỳ từ cơ bản đến nâng cao. Đặc biệt, ông Lộc còn phối hợp với các trường học tại địa phương để đưa bonsai trở thành một ngành nghề có thể giảng dạy và đào tạo chính quy. “Nghề bonsai không thể bị thay thế bởi trí tuệ nhân tạo. Đây là nghề của cảm xúc, của đôi bàn tay. Và cũng là cơ hội nghề nghiệp có thu nhập tốt – từ 500.000 đồng/ngày cho người mới – nếu được đào tạo bài bản”, ông Lộc chia sẻ.

Là người từng giữ chức Chủ tịch Hội Sinh vật cảnh TP. Sa Đéc và là Nghệ nhân Sinh vật cảnh cấp quốc gia, Nguyễn Phước Lộc khẳng định: nếu có sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền, hiệp hội và các nhà làm nghề, nghệ thuật bonsai Việt Nam hoàn toàn có thể vươn tầm thế giới. Ông tin rằng "một cây bonsai có thể mang lại giá trị kinh tế gấp mười lần bông lúa", nếu được phát triển đúng hướng.

Với tâm huyết gìn giữ và phát triển nghề bonsai, nghệ nhân Nguyễn Phước Lộc đang âm thầm xây dựng một "ngôi đền bonsai" không chỉ cho riêng mình, mà cho cả thế hệ tương lai - những người yêu cái đẹp, yêu sự tĩnh lặng và thấu hiểu hồn cây Việt.