VNHS - Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Tây Thiên - Tam Đảo là không gian tâm linh và sinh thái quan trọng, nhưng đang đối mặt với tình trạng phá vỡ cảnh quan, ảnh hưởng nghiêm trọng đến cảnh quan, không gian xanh và môi trường. Tăng cường quản lý nhà nước, giám sát chặt chẽ và xử lý vi phạm là giải pháp cấp thiết để bảo vệ di sản quý giá này.
Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Tây Thiên - Tam Đảo (Khu danh thắng Tây Thiên) thuộc xã Đại Đình, huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc. Tây Thiên nằm trong thung lũng lòng chảo của sơn hệ Tam Đảo, có độ cao từ 54m đến 1.100m so với mực nước biển, phạm vi phân bố khoảng 11km2 với cảnh quan đẹp và hùng vĩ. Tam Đảo dùng để chỉ 3 ngọn núi (trong dãy núi) liền nhau đột ngột nổi lên, bồng bềnh trong mây, tựa như 3 hòn đảo trong biển mây phủ, theo địa chí cổ đó là Phù Nghì cao 1.250m; Thiên Thị (Kim Thiên) cao 1.585m; Thạch Bàn cao 1.585m.
Khu di tích và danh thắng Tây Thiên nằm trên sườn ngọn núi Thạch Bàn thuộc dãy Tam Đảo trong khoảng chiều dài 11km, chiều ngang 1km, là một quần thể di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh, bao gồm hệ thống các đền miếu, chùa chiền có giá trị văn hóa và khảo cổ như đền Thượng, đền Thõng, đền Mẫu, đền Cậu, đền Cô... Nơi đây tập trung mật độ lớn dấu vết cũ cũng như các công trình văn hóa, các địa chỉ có giá trị nghiên cứu khảo cổ học nằm ẩn mình dưới những cánh rừng già dọc theo con suối Tây Thiên... Thư tịch cổ cho biết: “Sườn núi có chùa cổ Tây Thiên, trúc xanh, thông biếc, cảnh sắc thanh nhã rộng rãi..Trên đỉnh núi lại có chùa cổ bằng đồng, vừa lên vừa xuống phải mất hai ngày”. Sách Đại Nam nhất thống chí cho biết: “Chùa cổ Tây Thiên không rõ dựng từ thời nào. Khoảng các đời Chính Hòa (1680-1705), Bảo Thái (1720-1729) nhà Lê. Sửa chữa nhiều lần, có dựng bia, nay vẫn còn”…Vì thế, đây không chỉ là nơi hấp dẫn du khách đến thưởng ngoạn phong cảnh mà còn là một biểu tượng cho đời sống tâm linh, tín ngưỡng tại Việt Nam.
Như vậy, Khu danh thắng Tây Thiên không chỉ là một vùng sinh thái thắng cảnh thiên nhiên trời phú, mà nơi đây còn gắn với những bước đi đầu tiên của người Việt trên con đường tiến xuống khai thác vùng châu thổ, là một điểm sáng mang tính khởi đầu của sự dung hội giữa Phật giáo có yếu tố nguyên sơ với tín ngưỡng dân gian, thông qua vị anh hùng văn hoá. Qua các tài liệu lịch sử, các nhà khoa học đã nhận định: Đạo Phật truyền bá vào đất nước ta từ rất sớm (khoảng thế kỷ I thời thuộc Hán). Cũng có ý kiến cho rằng, đạo Phật truyền vào nước ta từ thời Hùng Vương. Đoàn hoằng pháp đầu tiên ở nước ta là hai ngài Sona và Uttara do vua A Dục và Đại lão Hoà thượng Moggaliputta Tissa phái đi và Tây Thiên là nơi đầu tiên Phật giáo vào nước ta, nơi đây đã trở thành cái nôi của Phật giáo Việt Nam.
Các phát hiện về khảo cổ học ở khu vực Tây Thiên là những minh chứng cho thấy quá trình tồn tại của di tích kéo dài từ các thế kỷ XIII - XIV đến các thế kỷ XIX - XX, nhưng tập trung nhất là thời Trần. Những hiện vật được tìm thấy như những mảnh tháp đất nung (vốn là tháp mộ các thiền sư có nhiều tầng bằng đất nung mang phong cách Lý - Trần), những vật liệu kiến trúc, các mảnh gốm sứ Việt Nam từ thời Trần đến thời Nguyễn (nổi bật là gốm sứ Trần)... Qua đây, có thể đưa ra nhận định, từ rất sớm Tây Thiên đã là một trung tâm Phật giáo lớn với những ngôi chùa có diện tích lên đến vài ngàn mét vuông mặt bằng, với nhiều nền cấp khác nhau tùy thuộc địa hình.
Với giá trị tiêu biểu trên, di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Tây Thiên - Tam Đảo (huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc) đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là di tích quốc gia đặc biệt (tại Quyết định số 2367/QĐ-TTg ngày 23/12/2015.(1)
Vai trò và trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước
Khu danh thắng Tây Thiên không chỉ là một trung tâm tín ngưỡng quan trọng mà còn là một vùng sinh thái giàu giá trị với cảnh quan tự nhiên hoang sơ, hệ sinh thái đa dạng và không gian xanh rộng lớn. Đây là nơi hội tụ giữa thiên nhiên và văn hóa, là điểm đến linh thiêng của du khách thập phương. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, không gian xanh và môi trường cảnh quan của Khu danh thắng Tây Thiên đang bị xâm phạm nghiêm trọng bởi tình trạng xây dựng trái phép, vi phạm quy hoạch, làm biến dạng cảnh quan tự nhiên và ảnh hưởng đến sự bền vững của khu di tích. Trước thực trạng này, việc tăng cường công tác quản lý nhà nước, giám sát chặt chẽ các hoạt động xây dựng trong khu di tích là nhiệm vụ cấp thiết để bảo vệ giá trị di sản và môi trường sinh thái Khu danh thắng Tây Thiên.
Một trong những vấn đề nổi cộm hiện nay là sự xuất hiện của công trình xây dựng trái phép trong khu vực bảo vệ nghiêm ngặt của di tích Tây Thiên. Theo quy định, khu vực I của di tích quốc gia đặc biệt Tây Thiên là khu vực bảo vệ tuyệt đối, mọi hoạt động xây dựng mới đều phải tuân theo quy hoạch bảo tồn đã được phê duyệt. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều công trình kiên cố vẫn mọc lên một cách ngang nhiên, vi phạm các quy định về bảo vệ di sản và gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến cảnh quan tự nhiên.
Công trình vi phạm không chỉ làm thay đổi diện mạo khu di tích mà còn tác động tiêu cực đến hệ sinh thái rừng, làm mất đi sự hài hòa vốn có giữa kiến trúc truyền thống và thiên nhiên. Việc xây dựng không có kế hoạch bài bản dẫn đến tình trạng bê tông hóa tràn lan, làm phá vỡ địa hình tự nhiên, gia tăng nguy cơ sạt lở đất vào mùa mưa. Ngoài ra, các công trình này thường không có sự nghiên cứu kỹ lưỡng về tác động môi trường, dẫn đến nguy cơ ảnh hưởng lâu dài đến hệ sinh thái khu vực.
Đáng lo ngại hơn, nhiều công trình xây dựng trái phép tại Tây Thiên không chỉ vi phạm quy định về bảo tồn mà còn vượt quá quy mô cho phép, gây mất cân đối trong tổng thể không gian di tích. Những công trình đồ sộ, cao tầng, xây dựng bằng bê tông cốt thép ngay trong khu vực linh thiêng đã làm biến đổi hoàn toàn cảnh quan nơi đây, ảnh hưởng đến tầm nhìn và trải nghiệm văn hóa – tâm linh của du khách. Điều này đi ngược lại với các nguyên tắc bảo tồn di sản, khi mà một trong những giá trị cốt lõi của Khu danh thắng Tây Thiên chính là sự hài hòa giữa kiến trúc và thiên nhiên.
Một ví dụ cụ thể gần đây nhất, ngày 26/2/2025, báo điện tử VOV đăng tải bài viết có tiêu đề: "Chùa rộng hơn 14.000m2 xây sai phép trong khu danh thắng Tây Thiên, Vĩnh Phúc”
Bài viết đã chia sẻ thực trạng về công trình đồ sộ mang dáng dấp khung nhà bê tông cốt thép, phía trên đỉnh tòa nhà được xây dựng, đổ các trụ bục chờ để lắp dựng các cấu kiện lên trên. Công trình này án ngữ ngay cạnh khu vực sân Đền Thõng - Trung tâm chính để hành lễ của khu danh thắng Tây Thiên
Nhìn từ xa, công trình đồ sộ 5 tầng nổi ngay bên phải của sân Đền Thõng đang được lắp cẩu tháp, hệ thống giàn giáo thép để thi công các hạng mục. Mặt tiền khu xây dựng này nhìn chếch ra sân hành lễ, một phần áp vào sườn núi. Hiện công trình đã xây dựng xong phần thô và đang chuẩn bị hoàn thiện các hạng mục khác.
Cũng theo bài báo này nêu rõ: “Năm 2023, Chính phủ tiếp tục ban hành Quyết định số 1734/QĐ-TTg về việc phê duyệt nhiệm vụ lập quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Quốc gia đặc biệt Tây Thiên.
Cũng tại Quyết định 1734 chỉ rõ phạm vi, quy mô và ranh giới lập quy hoạch, đối tượng nghiên cứu lập quy hoạch, mục tiêu lập quy hoạch, các yêu cầu nội dung, nhiệm vụ lập quy hoạch. Theo đó, cấp phê duyệt là Thủ tướng Chính phủ; Cơ quan chủ trì thẩm định và trình duyệt: Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch; Cơ quan tổ chức lập quy hoạch: Ủy ban nhân dân tỉnh Vĩnh Phúc; Cơ quan chủ đầu tư: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Phúc…”.(2)
Trước thực trạng này, vai trò của các cơ quan quản lý nhà nước trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Việc để xảy ra tình trạng xây dựng trái phép kéo dài mà không có biện pháp xử lý kịp thời cho thấy sự buông lỏng quản lý của các cấp chính quyền và cơ quan chức năng. Theo Luật Di sản Văn hóa, chính quyền địa phương có trách nhiệm trực tiếp trong việc bảo vệ, giám sát và xử lý vi phạm tại các khu di tích quốc gia đặc biệt. Tuy nhiên, thực tế tại Tây Thiên cho thấy có những trường hợp vi phạm đã được phát hiện nhưng chưa được xử lý triệt để, dẫn đến việc các công trình tiếp tục tồn tại và ngày càng hoàn thiện bất chấp quy định của pháp luật.
Hệ thống pháp luật Việt Nam đã có những quy định rõ ràng về việc bảo vệ các di tích lịch sử, văn hóa và danh lam thắng cảnh. Luật Di sản Văn hóa năm 2001 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) quy định nghiêm cấm mọi hành vi xâm hại di tích, bao gồm việc xây dựng trái phép trong khu vực bảo vệ di tích. Cụ thể, Điều 32 của Luật này nêu rõ mọi hoạt động xây dựng, cải tạo trong khu di tích phải có sự chấp thuận của cơ quan có thẩm quyền, đảm bảo không làm ảnh hưởng đến cảnh quan, kiến trúc và giá trị văn hóa của di tích.
Ngoài ra, Luật Xây dựng cũng quy định chặt chẽ về trật tự xây dựng, yêu cầu các công trình phải tuân thủ quy hoạch đã được phê duyệt. Theo đó, những công trình xây dựng không phép, sai phép trong khu vực bảo vệ di tích phải bị đình chỉ, tháo dỡ và chủ đầu tư phải chịu trách nhiệm trước pháp luật. Nghị định 166/2018/NĐ-CP hướng dẫn chi tiết về bảo vệ di sản văn hóa cũng nêu rõ trách nhiệm của các cấp chính quyền trong việc xử lý vi phạm, đảm bảo không có trường hợp ngoại lệ.
Tuy nhiên, một thực tế đáng lo ngại là việc thực thi các quy định này tại Tây Thiên còn chưa nghiêm túc. Nhiều công trình vi phạm dù đã bị phát hiện nhưng chưa được xử lý dứt điểm, gây bức xúc trong dư luận. Điều này không chỉ làm mất đi sự tôn nghiêm của khu di tích mà còn tạo tiền lệ xấu, khiến các vi phạm tiếp tục tái diễn. Trách nhiệm thuộc về chính quyền địa phương, đặc biệt là UBND tỉnh Vĩnh Phúc, UBND huyện Tam Đảo và các cơ quan quản lý trực tiếp như Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Phúc. Sự chậm trễ trong việc xử lý các công trình xây dựng sai phạm cho thấy sự lỏng lẻo trong công tác quản lý và giám sát, cần phải được chấn chỉnh ngay lập tức.
Để tăng cường công tác quản lý nhà nước trong việc bảo vệ không gian xanh và cảnh quan Khu danh thắng Tây Thiên, cần có những biện pháp mạnh mẽ hơn. Trước hết, cần siết chặt công tác kiểm tra, giám sát, xử lý nghiêm các công trình xây dựng trái phép. Chính quyền địa phương và các cơ quan liên quan phải thực hiện nghiêm các quy định của pháp luật, không để tình trạng vi phạm kéo dài. Những công trình sai phép cần phải được tháo dỡ, trả lại cảnh quan tự nhiên cho khu di tích.
Bên cạnh đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, đặc biệt là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND tỉnh Vĩnh Phúc và các cơ quan chuyên môn. Việc quy hoạch bảo tồn Tây Thiên cần được thực hiện một cách bài bản, đảm bảo tính bền vững và phù hợp với cảnh quan tự nhiên. Các dự án xây dựng trong khu vực di tích phải tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chí về kiến trúc, vật liệu và tác động môi trường, tránh tình trạng bê tông hóa làm mất đi giá trị nguyên bản của di tích.
Ngoài ra, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân và các tổ chức về tầm quan trọng của việc bảo vệ không gian xanh và cảnh quan Khu danh thắng Tây Thiên. Khi cộng đồng địa phương được trang bị đầy đủ kiến thức về bảo tồn di sản, họ sẽ trở thành những người giám sát hiệu quả nhất, góp phần phát hiện và ngăn chặn kịp thời các hành vi vi phạm.
Bảo vệ không gian lịch sử - văn hóa Tây Thiên - Tam Đảo không chỉ là bảo vệ một khu di tích lịch sử - văn hóa, mà còn là bảo vệ một vùng sinh thái quan trọng, một không gian thiên nhiên độc đáo đang ngày càng bị đe dọa bởi các hoạt động xây dựng không kiểm soát. Để làm được điều này, cần có sự vào cuộc quyết liệt của các cơ quan chức năng, sự chung tay của cộng đồng và việc thực thi pháp luật một cách nghiêm túc, minh bạch. Nếu không có biện pháp quyết liệt, nguy cơ mất đi vẻ đẹp nguyên sơ của Khu danh thắng Tây Thiên là điều hoàn toàn có thể xảy ra.
Phạm Hùng
Ghi chú:
(1).https://dsvh.gov.vn/di-tich-lich-su-va-danh-lam-thang-canh-tay-thien-tam-dao-1491
(2).https://vov.vn/xa-hoi/chua-rong-hon-14000m2-xay-sai-phep-trong-khu-danh-thang-tay-thien-vinh-phuc-post1157426.vov
