VNHS- Bách tán Đài Loan (Taiwania cryptomerioides) là loài cây quý hiếm với dáng vẻ uy nghi, có thể cao hơn 40m, đường kính thân hơn 1,5m. Phân bố tại các khu rừng núi cao ở Việt Nam, loài cây này đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do mất môi trường sống và khai thác trái phép, đòi hỏi nỗ lực bảo tồn khẩn cấp.
Bách tán Đài Loan là một trong những loài cây đặc biệt thuộc họ Hoàng đàn (họ Bách), nổi bật với kích thước lớn và dáng vẻ uy nghi. Với chiều cao có thể vượt quá 40m và đường kính thân hơn 1,5m, loài cây này có khả năng sinh trưởng mạnh mẽ trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt. Vỏ thân của bách tán Đài Loan dày khoảng 01cm, có màu xám nâu và nứt thành các mảnh dài không đều. Bên trong vỏ, phần thịt có màu nâu đỏ, chứa nhiều sợi dai tạo nên độ bền chắc, giúp cây có thể chống chọi với môi trường khắc nghiệt. Tán cây thường mang hình nón hẹp, góp phần tạo nên vẻ đẹp đặc trưng của loài cây quý hiếm này.
Theo các nhà thực vật học Việt Nam, loài cây bách tán Đài Loan kín thuộc họ Hoàng Đàn (Cupressaceae), có tuổi thọ tới 1.000 năm. Gỗ bách tán Đài Loan là loại đặc biệt quý hiếm thường làm đồ thủ công mỹ nghệ, gỗ để được lâu và có giá trị thương mại cao.
Lá của bách tán Đài Loan có sự thay đổi theo độ tuổi và vị trí mọc trên cây. Trên những cành già, lá thường dài từ 5-6mm, rộng 1,2-1,5mm, có mặt cắt ngang với 4 mặt rõ ràng. Khi gần đến khu vực nón cái, lá nhỏ đi đáng kể, chỉ dài khoảng 1,5-2mm và rộng 1,2mm, mang hình vẩy tam giác với ba mặt rõ nét. Trong khi đó, những chiếc lá trên cành non và cây con lại có kích thước lớn hơn đáng kể, dao động từ 12-15mm về chiều dài và rộng khoảng 1,2-1,5mm. Sự khác biệt này cho thấy quá trình phát triển và thích nghi của cây với môi trường sống.
Bách tán Đài Loan có cơ chế sinh sản thông qua nón hạt phấn và nón hạt. Nón hạt phấn thường mọc thành cụm từ 2-7 nón ở đầu cành, mỗi nón có khoảng 10-36 vẩy, mỗi vẩy chứa từ 2-3 túi phấn. Nón hạt của cây có kích thước trung bình từ 1-1,8cm về chiều dài và 0,8-1cm về chiều rộng. Số lượng vẩy trên nón dao động từ 18-25 vẩy, với những vẩy ở gốc lớn nhất và nhỏ dần khi tiến về phía chóp. Nửa trên của nón có hình bán nguyệt với phần mũi tam giác ngắn, trong khi nửa dưới thót dần ở hai bên trước khi kết thúc bằng một phần giống như móng. Hạt của bách tán Đài Loan có dạng thuôn dài, dẹt, màu nâu thẫm, với kích thước khoảng 3cm về chiều dài và rộng 1,5mm. Hạt được bao quanh bởi một lớp cánh màu nâu nhạt, có kích thước dài 6-7mm, rộng khoảng 4-4,5mm, giúp chúng dễ dàng phát tán theo gió.
Phân bố của bách tán Đài Loan chủ yếu tập trung tại các khu rừng thuộc Vườn Quốc gia và các khu bảo tồn thiên nhiên. Tuy nhiên, một số quần thể nhỏ cũng được phát hiện tại các khu vực ngoài Vườn Quốc gia, chẳng hạn như tại huyện Văn Bàn (Liêm Phú, tỉnh Lào Cai) và Mù Cang Chải (Yên Bái).
Được biết, tại Khu bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên Văn Bàn (Lào Cai) có 2 cây bách tán Đài Loan hơn 200 tuổi được Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam công nhận Cây Di sản Việt Nam. Hai cây bách tán Đài Loan cổ thụ có tên khoa học là Taiwwaniacryptomerioides Hayata.
Hai cây này nằm tại khu vực Thác Đá, Lô 11, Khoảnh 8, Tiểu khu 529 (thuộc địa giới hành chính xã Liêm Phú, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai); nằm trong phân khu bảo vệ nghiêm ngặt của Khu Bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên Văn Bàn.
Bách tán Đài Loan ở rừng quốc gia Hoàng Liên đang có nguy cơ tuyệt chủng và được xếp vào nhóm 1A, nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại.
Loài cây này thường sinh trưởng trong hệ sinh thái rừng trên cạn, đặc biệt tại những khu vực rừng nhỏ xen lẫn với cỏ, ven suối hoặc tại các địa điểm có độ dốc cao.
Bách tán Đài Loan thường xuất hiện ở độ cao từ 1900-2100m so với mực nước biển, nơi có khí hậu ôn đới mát mẻ quanh năm. Đây là một trong những điều kiện quan trọng giúp loài cây này phát triển ổn định, mặc dù sự biến đổi khí hậu và sự tác động của con người đang làm thay đổi môi trường sống tự nhiên của chúng.
Hiện chưa có số liệu cụ thể về mức độ suy giảm quần thể của bách tán Đài Loan, nhưng theo đánh giá từ các nhà khoa học và tổ chức bảo tồn, loài cây này đang phải đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng nghiêm trọng. Theo Sách đỏ Việt Nam năm 2007, bách tán Đài Loan được xếp vào nhóm CR (Cực kỳ nguy cấp - Critically Endangered), nghĩa là loài này có nguy cơ tuyệt chủng rất cao trong tương lai gần. Trong khi đó, theo đánh giá của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) vào năm 2020, bách tán Đài Loan được xếp vào nhóm VU (Sắp nguy cấp - Vulnerable).
Điều này cho thấy, mặc dù loài cây này đã có một số biện pháp bảo tồn nhất định, nhưng nguy cơ suy giảm quần thể và mất môi trường sống vẫn là một mối lo ngại lớn. Quần thể bách tán Đài Loan có thể suy giảm do nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó có sự mất rừng do khai thác gỗ trái phép, chuyển đổi đất rừng sang đất nông nghiệp, phát triển hạ tầng và tác động của biến đổi khí hậu.
Việc bảo tồn bách tán Đài Loan đã được Chính phủ Việt Nam quan tâm thông qua các chính sách và nghị định pháp lý. Theo Nghị định số 64/2019/NĐ-CP, bách tán Đài Loan nằm trong danh mục các loài thực vật nguy cấp được ưu tiên bảo vệ. Điều này có nghĩa là mọi hoạt động khai thác, vận chuyển, mua bán loài cây này đều bị nghiêm cấm hoặc chỉ được thực hiện dưới sự giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước. Nhờ đó, một số khu vực rừng nguyên sinh nơi loài cây này sinh sống đã được bảo vệ nghiêm ngặt, giúp hạn chế tình trạng chặt phá và khai thác trái phép. Tuy nhiên, việc thực thi các biện pháp bảo vệ vẫn còn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là tại các khu vực vùng sâu vùng xa, nơi công tác quản lý và kiểm soát còn hạn chế.
Để bảo tồn bách tán Đài Loan một cách bền vững, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức bảo tồn thiên nhiên và cộng đồng dân cư. Một trong những giải pháp quan trọng là tăng cường công tác tuyên truyền để nâng cao nhận thức của người dân về giá trị của loài cây này đối với hệ sinh thái và môi trường. Ngoài ra, việc triển khai các chương trình nhân giống, bảo tồn hạt giống trong điều kiện kiểm soát và trồng thử nghiệm tại các khu vực phù hợp cũng là một hướng đi quan trọng. Việc hợp tác với các tổ chức quốc tế về bảo tồn thiên nhiên có thể giúp gia tăng hiệu quả bảo vệ loài cây này trong dài hạn.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và mất rừng ngày càng gia tăng, bảo tồn bách tán Đài Loan không chỉ đơn thuần là một nhiệm vụ khoa học mà còn là trách nhiệm của toàn xã hội. Loài cây này không chỉ mang giá trị sinh thái mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự ổn định của rừng núi cao. Nếu không có những biện pháp bảo vệ và phục hồi quần thể kịp thời, rất có thể bách tán Đài Loan sẽ biến mất trong tương lai, kéo theo những hậu quả nghiêm trọng đối với đa dạng sinh học và môi trường tự nhiên. Do đó, cần có sự chung tay của toàn thể cộng đồng để đảm bảo loài cây này tiếp tục tồn tại và phát triển trong tương lai.
Phạm Hùng
