Trong hai thập kỷ qua, khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đã chứng kiến sự thăng trầm của nhiều loại cây trồng. Không ít nông dân từng đổi đời nhờ bắt kịp “thời cơ”, nhưng cũng có không ít người rơi vào cảnh nợ nần vì trồng cây theo phong trào, thiếu tính toán dài hạn.
Theo Báo Cần Thơ, cây nhãn, khoai lang và cam sành là ba ví dụ điển hình cho xu hướng phát triển ồ ạt rồi nhanh chóng thoái trào ở ĐBSCL trong 20 năm qua.
 |
Đầu những năm 2000, cây nhãn bùng nổ mạnh mẽ ở Vĩnh Long (tỉnh cũ, trước khi hợp nhất với tỉnh Bến Tre, Trà Vinh), Năm 2003, diện tích nhãn đạt đỉnh với hơn 11.000 ha, sản lượng trên 91.000 tấn. Nhãn tiêu da bò được ưa chuộng, giá cao có thời điểm lên đến 20.000 đồng/kg, tạo ra nguồn thu nhập lớn cho nhiều hộ nông dân.
Đáp lại nhu cầu thị trường, người dân ồ ạt cải tạo vườn tạp, lấp mương, lên liếp trồng nhãn. Tỉnh cũng định hướng nhãn trở thành cây trồng chủ lực thứ hai, sau lúa.
Tuy nhiên, từ sau năm 2003, giá nhãn bắt đầu lao dốc. Có thời điểm, giá bán tại vườn chỉ còn 500 đồng/kg nhưng vẫn không có người thu mua. Dịch bệnh trên cây nhãn lan rộng, nhiều nhà vườn phải phá bỏ vườn cây để tránh lỗ thêm. Đến năm 2024, diện tích nhãn toàn tỉnh chỉ còn khoảng 5.980 ha, chưa bằng một nửa so với giai đoạn đỉnh cao.
Khoai lang từng là cây trồng chủ lực đứng thứ ba của tỉnh Vĩnh Long mới, tập trung nhiều ở các xã Tân Lược, Tân Quới, Mỹ Thuận. Từ năm 2008 đến 2018, phong trào trồng khoai lang phát triển mạnh mẽ. Diện tích đạt đỉnh vào năm 2018 với gần 15.000 ha, sản lượng vượt 380.000 tấn.
Giá khoai lang, đặc biệt là khoai tím Nhật, từng đạt 1,3 triệu đồng/tạ (60 kg), mang lại thu nhập cao cho nông dân. Tuy nhiên, thị trường xuất khẩu lại phụ thuộc quá lớn vào Trung Quốc. Khi thị trường này gặp khó khăn – đặc biệt trong giai đoạn 2021–2022 do ảnh hưởng của COVID-19 – giá khoai giảm mạnh, đầu ra bế tắc.
Mặc dù năm 2024 đã có chuyến xuất khẩu chính ngạch đầu tiên sang Trung Quốc, nhưng mức giá chỉ hồi phục trong thời gian ngắn. Sang năm 2025, giá khoai tím Nhật chỉ còn 400.000 đồng/tạ, các giống khoai khác dao động quanh mức 230.000–250.000 đồng/tạ. Diện tích trồng giảm mạnh, mỗi vụ chỉ còn dưới 400 ha.
 |
Tại Vĩnh Long, cây cam sành từng được kỳ vọng thay thế nhãn và khoai lang trở thành cây ăn trái chủ lực. Ban đầu, cam sành được trồng tại huyện Tam Bình rồi mở rộng sang Trà Ôn, Vũng Liêm. Sau khi khống chế được dịch bệnh vàng lá gân xanh và vàng lá thối rễ, cam sành phát triển nhanh chóng.
Từ năm 2019 đến 2022, diện tích trồng cam sành tăng từ 1.600 ha lên hơn 15.400 ha, chiếm gần 1/4 diện tích cây ăn trái toàn tỉnh. Giá bán cao, từ 20.000–30.000 đồng/kg, giúp nhiều nhà vườn ổn định kinh tế.
Tuy nhiên, từ cuối năm 2023 đến nay, giá cam liên tục giảm, chỉ còn 2.000–5.000 đồng/kg tại vườn. Hoạt động “giải cứu” cam sành diễn ra tại nhiều địa phương. Người trồng cam hiện rơi vào tình cảnh khó khăn khi thu nhập không đủ bù chi phí đầu tư.
Theo các chuyên gia nông nghiệp, có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự trồi sụt của các loại cây trồng nói trên. Trong đó, yếu tố thị trường – đặc biệt là cung cầu nội địa và xuất khẩu – đóng vai trò then chốt.
Nhiều năm trước, nông dân chưa có kinh nghiệm xử lý cây ăn trái ra hoa trái nghịch vụ. Phần lớn sản lượng thu hoạch dồn vào một thời điểm trong năm, khiến thị trường dư thừa và giá rớt. Mùa vụ kết thúc, nguồn cung khan hiếm trở lại, giá lại tăng.
Gần đây, kỹ thuật xử lý ra hoa trái mùa dần phổ biến. Tuy nhiên, do sản lượng trái vụ không đáng kể, nên tác động đến giá cũng không nhiều. Trong khi đó, các vụ chính vẫn chiếm tỷ trọng lớn, dẫn đến cung vẫn vượt cầu.
Một điểm yếu khác là tình trạng sản xuất manh mún, tự phát. Hầu hết nông dân quyết định thời điểm xử lý cây ra hoa, ra trái dựa theo giá bán của vụ trước mà không có thông tin chính xác về sản lượng thị trường. Khi nhiều người cùng đưa sản phẩm ra thị trường vào một thời điểm, giá lập tức giảm.
Việc thiếu liên kết giữa người trồng với các doanh nghiệp, hợp tác xã khiến khâu phân phối kém hiệu quả, sản phẩm khó đến được các kênh tiêu thụ ổn định.
Thị trường Trung Quốc và Đài Loan từng là đầu ra quan trọng cho khoai lang, nhãn, cam sành. Tuy nhiên, khi nhu cầu từ các thị trường này giảm hoặc thay đổi chính sách nhập khẩu, lập tức ảnh hưởng đến giá và sản lượng tiêu thụ.
Ngoài ra, trong các giai đoạn “sốt giá”, nhiều nơi xuất hiện tình trạng gian lận thương mại như trà trộn hàng kém chất lượng, sản phẩm chưa đạt tiêu chuẩn để xuất khẩu. Những hành vi này làm giảm uy tín sản phẩm nông sản Việt trên thị trường quốc tế, khiến các đối tác chuyển sang mua hàng từ Thái Lan hoặc nước khác.
Các chuyên gia cho rằng, chuỗi giá trị của nông sản ĐBSCL vẫn còn rời rạc. Nhà vườn tập trung vào khâu trồng trọt, trong khi khâu thu hoạch, bảo quản, chế biến và tiêu thụ chưa được đầu tư đúng mức. Hậu quả là sản phẩm nông sản có lúc thừa, có lúc thiếu, giá biến động mạnh, ảnh hưởng đến thu nhập của người trồng.
Hiện nay, một số cây trồng khác như dừa đang bước vào thời kỳ phát triển mạnh ở ĐBSCL. Để tránh lặp lại bài học cũ, các địa phương và nhà vườn được khuyến cáo cần thay đổi tư duy sản xuất, hướng đến mô hình liên kết chuỗi, sản xuất theo đơn đặt hàng và truy xuất nguồn gốc.
Liên kết giữa nông dân với doanh nghiệp, hợp tác xã sẽ giúp kiểm soát tốt sản lượng, chất lượng, phân phối sản phẩm hợp lý hơn và nâng cao khả năng đáp ứng các tiêu chuẩn xuất khẩu.
Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ trong dự báo nhu cầu thị trường, xử lý cây trồng ra hoa trái đúng thời điểm, cũng là yếu tố quan trọng để duy trì sự ổn định, tránh tình trạng “trồng rồi chặt, chặt rồi trồng” lặp lại trong tương lai.
