Hiến pháp Việt Nam năm 2013 khẳng định quyền được bào chữa là quyền cơ bản của công dân. Tuy nhiên, vì nhiều lý do, không phải ai cũng đủ khả năng tài chính để thuê luật sư, đặc biệt là người nghèo, người dân tộc thiểu số và các nhóm yếu thế.
Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban chấp hành Trung ương Đảng về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới chỉ rõ: “Hoàn thiện thể chế về luật sư và hành nghề luật sư, bảo đảm để luật sư thực hiện tốt quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm theo quy định của pháp luật. Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và trách nhiệm tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp đối với luật sư, tăng cường kỷ luật, kỷ cương trong hoạt động hành nghề luật sư. Tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng, xây dựng và phát triển đội ngũ luật sư có bản lĩnh chính trị vững vàng, đạo đức nghề nghiệp trong sáng, am hiểu pháp luật, giỏi về kỹ năng hành nghề và ngoại ngữ, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế”.
Kết luận số 69-KL/TW ngày 24/02/2020 của Ban Bí thư về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 33-CT/TW của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức và hoạt động của luật sư chỉ đạo, tiếp tục xây dựng, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện pháp luật về luật sư bảo đảm đồng bộ, thống nhất, vừa tăng cường quản lý của các cơ quan chức năng, vừa tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động của luật sư, trong đó chú trọng nâng cao tiêu chuẩn chính trị, đạo đức nghề nghiệp, chuyên môn nghiệp vụ của luật sư. ..Hoàn thiện cơ chế, chính sách khuyến khích, thu hút luật sư tham gia hoạt động tư vấn pháp luật, nhất là hoạt động tư vấn giải quyết tranh chấp quốc tế, phục vụ hội nhập quốc tế; tư vấn các chính sách thu hút đầu tư, dự án kinh tế - xã hội ở Trung ương và địa phương; trợ giúp pháp lý cho người nghèo, người dân ở vùng sâu vùng xa, người dân tộc thiểu số, đối tượng chính sách và các công tác xã hội khác..
Nghị quyết số 623/NQ-UBTVQH15 của Ủy ban thường vụ Quốc hội ngày 07/10/2022 của Ủy ban thường vụ Quốc hội về tiếp tục tăng cường hiệu lực, hiệu quả thực hiện chính sách, pháp luật về tiếp công dân và giải quyết khiếu nại, tố cáo giao Chính phủ chỉ đạo Bộ Tư pháp nghiên cứu về chế định “Luật sư công” giữ vai trò đại diện, giúp chính quyền địa phương tham gia các hoạt động tố tụng tại cơ quan tố tụng khi có yêu cầu và báo cáo cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định.
Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 cá nhân thực hiện trợ giúp pháp lý bao gồm trợ giúp viên pháp lý; Luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo hợp đồng với trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, Luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo phân công của tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Tư vấn viên pháp luật có 02 năm kinh nghiệm tư vấn pháp luật trở lên làm việc tại tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Cộng tác viên trợ giúp pháp lý. Thực hiện chủ trương xã hội hoá công tác trợ giúp pháp lý đã nêu trong Chiến lược phát triển trợ giúp pháp lý ở Việt Nam, trong các năm qua các tổ chức hành nghề Luật sư đã có sự tham gia tích cực vào công tác trợ giúp pháp lý. Thông qua trợ giúp miễn phí, người dân được hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí do đội ngũ luật sư chuyên nghiệp cung cấp.
Trong xã hội hiện đại, nghề luật sư ngày càng có vai trò quan trọng và nhận được rất nhiều sự quan tâm của xã hội. Luật sư không chỉ đơn thuần là người bảo vệ pháp luật mà còn là những người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức. Trong đó, luật sư tham gia vào hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội, từ tư vấn pháp lý, giải quyết tranh chấp đến xây dựng pháp luật. Ở lĩnh vực tư pháp, luật sư tham gia với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho khách hàng trước pháp luật, có thể là người hòa giải tranh chấp giữa các bên hay bảo đảm cho quá trình tố tụng được diễn ra một cách công khai, minh bạch và đúng với pháp luật. Ở lĩnh vực kinh doanh, luật sư là người cung cấp dịch vụ tư vấn pháp lý cho doanh nghiệp về các vấn đề liên quan đến hoạt động kinh doanh, giúp doanh nghiệp tuân thủ đúng pháp luật. Vai trò của luật sư không chỉ dừng lại ở việc bảo vệ quyền lợi của cá nhân mà họ còn góp phần trong công cuộc xây dựng một nhà nước pháp quyền, một xã hội công bằng, dân chủ, văn minh thông qua việc tham gia đóng góp ý kiến vào quá trình xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật cũng như có nhiệm vụ bảo vệ Hiến pháp và pháp luật.
Nghề luật sư là một nghề cao quý, thông qua hoạt động của mình, Luật sư thực hiện chức năng xã hội cao cả đó là góp phần bảo vệ công lý, các quyền tự do, dân chủ của công dân, quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức, phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa, dân chủ, công bằng, văn minh…Qua đó, cần hoàn thiện cơ chế, chính sách để thu hút được các luật sư có trình độ cao, có kỹ năng và kinh nghiệm tham gia vào quá trình đàm phán, tranh tụng nhằm bảo vệ có hiệu quả các lợi ích của nhà nước trong đầu tư, thương mại, tranh tụng quốc tế.
Tại Việt Nam, theo các quy định pháp luật hiện hành (cụ thể là Luật Luật sư) thì không tồn tại khái niệm luật sư công. Thế nhưng, ở một góc độ nào đó (theo cách hiểu thứ hai về luật sư công) thì trong thực tế Việt Nam vẫn đang tồn tại “hình thức luật sư công”. Căn cứ Điều 13 Luật Luật sư năm 2012 quy định những người được miễn đào tạo nghề luật sư bao gồm các đối tượng sau: “Đã là thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên; Giáo sư, phó giáo sư chuyên ngành luật; tiến sỹ luật; Đã là thẩm tra viên cao cấp ngành Tòa án, kiểm tra viên cao cấp ngành Kiểm sát; chuyên viên cao cấp, nghiên cứu viên cao cấp, giảng viên cao cấp trong lĩnh vực pháp luật; Đã là thẩm tra viên chính ngành Tòa án, kiểm tra viên chính ngành Kiểm sát; chuyên viên chính, nghiên cứu viên chính, giảng viên chính trong lĩnh vực pháp luật”.
Tuy nhiên, cần xem xét sửa đổi, bổ sung Luật Luật sư theo hướng giảm thiểu những người được miễn đào tạo nghề luật sư. Theo đó những người đã là thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên thì không được miễn đào tạo luật sư mà điều kiện được miễn phải có ít nhất từ 5 năm trở lên làm Thẩm phán, Kiểm sát viên, Điều tra viên. Bởi vì, theo quy định hiện hành thì chỉ cần được bổ nhiệm thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên thì đương nhiên là “đã” làm công tác này và được miễn đào tạo nghề luật sư mặc dù thời gian công tác, kinh nghiệm tố tụng không nhiều.
Điển hình, như các luật sư được cơ quan tiến hành tố tụng chỉ định là luật sư bào chữa (theo quy định tại Bộ luật Tố tụng Hình sự) hoặc thực hiện các hoạt động trợ giúp pháp lý (theo quy định tại Luật Trợ giúp pháp lý). Ngoài ra, còn có một số trường hợp là luật sư hoặc tổ chức hành nghề luật sư được mời (thuê) để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của nhà nước hoặc cơ quan, tổ chức của nhà nước trong một số vụ việc cụ thể…
Tại Thông báo 136/TB-VPCP ngày 06/5/2022 về kết luận của Thủ tướng tại buổi làm việc với Liên đoàn Luật sư Việt Nam thì cũng đã đề cấp đến các vấn đề như: Bộ Tư pháp, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Công Thương và các bộ, ngành, cơ quan liên quan phối hợp với Liên đoàn Luật sư Việt Nam nghiên cứu, xây dựng, ban hành theo thẩm quyền hoặc trình cơ quan có thẩm quyền ban hành các cơ chế, chính sách với luật sư bảo vệ lợi ích công. Cơ chế chính sách ban hành nhằm đào tạo, bồi dưỡng, tăng cường năng lực, trình độ của các luật sư; tạo điều kiện cho đội ngũ luật sư Việt Nam tham gia các hoạt động bảo vệ lợi ích công. Bộ Tài chính nghiên cứu, ban hành cơ chế tài chính phù hợp đối với luật sư khi tham gia các hoạt động bảo vệ lợi ích công, bảo đảm thu hút được luật sư có trình độ cao, có kỹ năng và kinh nghiệm trong đàm phán, tranh tụng, tham gia nhiều hơn vào việc bảo vệ lợi ích công trong đầu tư, thương mại cũng như tranh tụng quốc tế…
Tại Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 1/6/2015 (về việc phê duyệt Đề án đổi mới công tác trợ giúp pháp lý giai đoạn 2015 – 2025) cũng đã đề cập tới việc đẩy mạnh xã hội hóa tiến tới ở giai đoạn sau năm 2025 chỉ có luật sư hành nghề cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý, có lộ trình chuyển các Trung tâm từ trực tiếp cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý thành cơ quan thực hiện quản lý nhà nước về trợ giúp pháp lý…
Vì vậy, để hoàn thiện (tiến tới) hình thành một đội ngũ các luật sư công (theo cách hiểu thứ nhất) sẽ cần phải có thời gian nghiên cứu, sửa đổi các quy định pháp luật hiện hành và từng bước áp dụng trong thực tế. Trong đó, có thể thực hiện ngay một số chính sách để từng bước xác định, làm rõ nội hàm, khái niệm luật sư công và có lộ trình triển khai trong thực tế (theo cách hiểu thứ hai).
Trước mắt, cần hoàn thiện cơ chế, chính sách để thu hút được các luật sư có trình độ cao, có kỹ năng và kinh nghiệm tham gia vào quá trình đàm phán, tranh tụng nhằm bảo vệ có hiệu quả các lợi ích của nhà nước trong đầu tư, thương mại, tranh tụng quốc tế. Thực tế hiện nay, khi phải giải quyết các vụ tranh chấp (tranh tụng quốc tế), chúng ta đều phải mời (thuê) các luật sư, tổ chức hành nghề luật sư quốc tế. Nếu như có cơ chế hoặc chính sách để thu hút, sử dụng các luật sư Việt Nam tham gia các hoạt động này sẽ vừa góp phần nâng cao chất lượng, năng lực, vị thế của đội ngũ luật sư Việt Nam, tiết kiệm ngân sách, hiệu quả hơn trong quá trình tranh tụng…Có thể thí điểm tổ chức “đấu thầu” tham gia giải quyết các vụ việc cụ thể hoặc khi bắt buộc phải mời luật sư, tổ chức hành nghề luật sư nước ngoài thì cần có thêm điều khoản yêu cầu phải có sự tham gia của luật sư Việt Nam.
Bên cạnh đó, cơ chế luật sư tham gia hoạt động trợ giúp pháp lý là nghĩa vụ (trách nhiệm) của mỗi một luật sư và tổ chức hành nghề luật sư. Nó đã được được quy định cụ thể tại Luật Luật sư và một số văn bản pháp luật khác. Đồng thời, với điều kiện thực tế tại Việt Nam, nhu cầu được trợ giúp pháp lý ngày một gia tăng nhưng số lượng luật sư lại chỉ tập trung phần lớn tại Hà Nội, TP.HCM và một số địa phương phát triển khác. Qua đó, để khắc phục được vấn đề này, trước tiên Nhà nước cần có các biện pháp, chính sách hỗ trợ về tài chính để các luật sư có thể yên tâm, tích cực tham gia hoạt động trợ giúp pháp lý.
Cần có các chính sách bổ sung số lượng, nâng cao chất lượng đội ngũ trợ giúp viên pháp lý thuộc các trung tâm trợ giúp pháp lý. Cạnh đó, do tiêu chuẩn hay trách nhiệm, thẩm quyền của trợ giúp viên pháp lý cũng đã được quy định rất cụ thể… thì chúng ta cũng có thể tính tới phương án để có thể chuyển đổi đội ngũ này thành luật sư công. Do vậy, sẽ đáp ứng và giải quyết được nhu cầu của xã hội trong tương lai gần.
Có thể khẳng định, Luật Luật sư kể từ khi có hiệu lực, đã tạo ra những chuyển biến tích cực trong hoạt động hành nghề luật sư. Trong quá trình thực thi, nhiều khó khăn bất cập vẫn còn tồn tại, đòi hỏi cần có những điều chỉnh phù hợp. Việc sửa đổi, bổ sung toàn diện Luật Luật sư, trong đó có quy định về hành nghề luật sư là điều cần thiết nhằm khắc phục những hạn chế, bất cập, tạo điều kiện để tiếp tục phát triển hoạt động luật sư theo hướng chuyên nghiệp, hiệu quả, kỷ cương, kỷ luật, phù hợp với chỉ đạo của Đảng, tình hình phát triển kinh tế - xã hội, thông lệ quốc tế. Tin rằng, góp phần nâng cao chất lượng dịch vụ pháp lý cũng như tạo ra một môi trường pháp lý minh bạch, công bằng, tạo điều kiện cho luật sư phát huy hết năng lực, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của khách hàng.
LG.TS. Hồ Minh Sơn
