Hồ Gươm – Hệ sinh thái đô thị cần được bảo tồn trong quy hoạch di sản

VNHS - Hồ Gươm và khu phố cổ Hà Nội là không gian di sản đặc biệt, nơi hội tụ những giá trị văn hóa, lịch sử và kiến trúc mang tầm vóc quốc gia và quốc tế. Trong quy hoạch đô thị bền vững, việc bảo tồn cảnh quan khu vực này không chỉ nhằm gìn giữ bản sắc Thăng Long nghìn năm mà còn góp phần phát triển du lịch một cách bền vững.

Hồ Gươm còn có một số tên gọi khác như hồ Tả Vọng, hồ Lục Thủy (hồ nước xanh) hay hồ Thủy Quân (bởi hồ từng là nơi để huấn luyện thủy binh chiến đấu). Đến thế kỉ XV, hồ được đổi tên thành hồ Hoàn Kiếm (trả gươm), gắn liền với sự tích trả gươm báu cho rùa vàng của vua Lê Thái Tổ. Từ đó đến nay, hồ Hoàn Kiếm được bảo tồn trở thành di tích lịch sử văn hóa có ý nghĩa quan trọng của thủ đô nói riêng và cả nước nói chung.

Nằm ở vị trí trung tâm Hà Nội, Hồ Gươm - hay còn được gọi là hồ Hoàn Kiếm được tất cả mọi người xem như biểu tượng của Thủ đô. Không chỉ mang ý nghĩa văn hóa và lịch sử mà đối với người dân Hà Nội, Hồ Gươm còn mang ý nghĩa tâm linh vô cùng to lớn. Hồ Gươm được xem là trung tâm của Hà Nội, là nơi tề tựu đầy đủ linh khí của trời đất. Không khó hiểu vì sao vào mỗi dịp giao thừa, đầu năm mới, người người lại đổ về Hồ Gươm để tận hưởng không khí giao thoa của đất trời.

Bên cạnh đó, không chỉ gắn liền với sự hình thành và phát triển của Thăng Long - Hà Nội mà còn là không gian cảnh quan độc đáo, hội tụ nhiều di tích lịch sử quan trọng như đền Ngọc Sơn, cầu Thê Húc, tháp Bút, đài Nghiên, tháp Rùa, tháp Hòa Phong, đền Bà Kiệu, đình Nam Hương. Bao quanh hồ là hệ thống cây xanh lâu năm, tạo nên một hệ sinh thái đô thị đặc sắc với cây đa búp đỏ bên đền Bà Kiệu, hàng liễu rủ ven phố Đinh Tiên Hoàng, Hàng Khay và những cây lộc vừng nở đỏ mỗi độ thu về.

Trong những năm qua, quận Hoàn Kiếm đã tổ chức các tour tham quan di sản như hành trình khám phá Hồ Gươm và phố cổ Hà Nội, mang đến những trải nghiệm sâu sắc về lịch sử, kiến trúc và đời sống văn hóa địa phương. Bên cạnh đó, không gian đi bộ quanh hồ cũng trở thành điểm đến yêu thích của người dân và du khách, nơi diễn ra nhiều hoạt động văn hóa, nghệ thuật đường phố, tạo nên một trung tâm giao lưu văn hóa sôi động giữa lòng Hà Nội.

Việc bảo vệ Hồ Gươm không đơn thuần chỉ là giữ gìn một hồ nước mà còn là bảo tồn một hệ sinh thái đô thị đặc biệt, nơi thiên nhiên và lịch sử hòa quyện một cách hài hòa. Không chỉ là một thắng cảnh, Hồ Gươm đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc đô thị của Hà Nội, với hệ thống cây xanh, mặt nước và không gian văn hóa cộng đồng. Những hàng cây cổ thụ quanh hồ không chỉ mang giá trị cảnh quan mà còn giúp điều hòa không khí, giảm hiệu ứng đảo nhiệt đô thị, tạo không gian thư giãn lý tưởng cho người dân. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng, việc bảo tồn hệ sinh thái Hồ Gươm không chỉ là vấn đề gìn giữ di sản mà còn liên quan trực tiếp đến chất lượng môi trường sống của cư dân Thủ đô.

Theo thông tin chia sẻ với báo chí, PGS.TS Phạm Quỳnh Phương, Đại học Quốc gia Hà Nội, nhấn mạnh tầm quan trọng của không gian xanh tại Hồ Gươm: “Không gian công cộng đặc biệt quan trọng đối với đời sống văn hóa, nhất là trong những đô thị chật chội. Đây là nơi giúp cải thiện sức khỏe tinh thần, nuôi dưỡng đời sống văn hóa cộng đồng, góp phần tạo nên một thành phố nhân văn và đáng sống. Vì vậy, những không gian này cần được bảo tồn và phát huy đúng giá trị của nó.”

Theo Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1259/QĐ-TTg ngày 26/7/2011, khu vực Hồ Gươm và vùng phụ cận được xác định là khu vực cần bảo tồn nghiêm ngặt, đảm bảo gìn giữ đặc trưng cảnh quan và không gian di sản. Quy hoạch này nhấn mạnh việc cải thiện cảnh quan quanh hồ, bảo tồn và quản lý chặt chẽ theo Luật Di sản Văn hóa, đặc biệt là tại các khu vực có giá trị lịch sử như phố Đinh Tiên Hoàng, Lý Thái Tổ, Hàng Khay hay các quảng trường công cộng như Đông Kinh Nghĩa Thục, tượng đài vua Lý Thái Tổ.

Từ góc độ pháp lý, Luật Thủ đô năm 2024 tiếp tục khẳng định nguyên tắc bảo tồn và phát huy giá trị di sản, trong đó Hồ Gươm là trọng điểm cần được bảo vệ nghiêm ngặt. Luật quy định hạn chế xây dựng các công trình có nguy cơ ảnh hưởng đến cảnh quan, không gian văn hóa và sinh thái khu vực này. Đồng thời, Luật Di sản Văn hóa năm 2024 cũng đặt ra yêu cầu bảo vệ toàn diện các di sản văn hóa gắn với cảnh quan thiên nhiên, đảm bảo rằng bất kỳ sự thay đổi nào trong khu vực di sản cũng phải giữ được giá trị nguyên bản. Chính vì vậy, việc đưa vào Hồ Gươm các công trình hiện đại như hệ thống nhạc nước, dù với mục đích phát triển du lịch, vẫn có thể phá vỡ sự hài hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc lịch sử đã tồn tại suốt hàng trăm năm.

Tháng 10/2023, UBND TP Hà Nội đã có Quyết định số 5526/QĐ-UBND công nhận khu vực Hồ Gươm, vùng phụ cận và khu phố cổ Hà Nội là Khu di tích cấp thành phố. Việc bảo tồn và phát huy giá trị khu vực này không chỉ là trách nhiệm của quận Hoàn Kiếm mà còn là nhiệm vụ chung của cả thành phố Hà Nội.

Trên thế giới, các thành phố có di sản lâu đời đều rất thận trọng trong việc can thiệp vào những khu vực mang tính biểu tượng. Paris vẫn bảo tồn trọn vẹn không gian lịch sử quanh sông Seine và Nhà thờ Đức Bà dù có lượng khách du lịch khổng lồ. Venice, dù nổi tiếng với hệ thống kênh rạch, vẫn kiên quyết tránh xây dựng các công trình hiện đại có thể làm thay đổi đặc trưng cảnh quan. Hà Nội cũng cần tham khảo học tập hay nghiên cứu một hướng đi tương tự, tập trung vào bảo tồn giá trị vốn có thay vì chạy theo những xu hướng giải trí tạm thời.

Về mặt phát triển du lịch, Hồ Gươm không cần đến những công trình ánh sáng rực rỡ để thu hút du khách. Điều khiến khu vực này trở nên hấp dẫn chính là sự giao thoa giữa lịch sử và đời sống đương đại, nơi mỗi góc phố, mỗi hàng cây, mỗi con đường đều kể một câu chuyện về Hà Nội nghìn năm văn hiến. Thay vì tạo ra các điểm nhấn nhân tạo, việc đầu tư vào những hoạt động văn hóa như nghệ thuật đường phố, không gian trưng bày ngoài trời hay các sự kiện nghệ thuật mang bản sắc Thủ đô sẽ mang lại hiệu quả bền vững hơn. Những mô hình du lịch trải nghiệm di sản, tái hiện không gian văn hóa truyền thống và tổ chức các sự kiện nghệ thuật đặc trưng sẽ giúp du khách hiểu hơn về Hà Nội, thay vì chỉ dừng lại ở những màn trình diễn ánh sáng và âm thanh thoáng qua.

Bên cạnh đó, việc bảo vệ hệ sinh thái Hồ Gươm cần được đặt lên hàng đầu. Các công trình như nhạc nước không chỉ tác động đến cảnh quan mà còn có nguy cơ ảnh hưởng đến chất lượng nước, môi trường sống của các loài thủy sinh và hệ sinh thái khu vực. Cường độ ánh sáng và âm thanh cao có thể làm thay đổi không gian âm thanh tự nhiên, phá vỡ sự tĩnh lặng vốn là yếu tố quan trọng tạo nên sức hút đặc biệt của Hồ Gươm. Trong khi đó, chính sự yên bình và trầm mặc nơi đây mới là điều làm nên nét quyến rũ không thể thay thế của không gian này.

Bảo tồn Hồ Gươm không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan quản lý mà còn là nghĩa vụ chung của toàn xã hội. Một thành phố có chiều sâu văn hóa liệu có phải cần đến những màn trình diễn ánh sáng để trở nên hấp dẫn hay không. Hay điều thực sự giữ chân du khách và tạo nên bản sắc đô thị chính là những giá trị nguyên bản mà không gian này lưu giữ. Giữ gìn hệ sinh thái, bảo vệ những hàng cây cổ thụ, duy trì sự hài hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc chính là cách tốt nhất để đảm bảo Hồ Gươm luôn là biểu tượng bất biến của Hà Nội – không chỉ hôm nay mà còn cho muôn đời sau.

Phạm Hùng