PGS.TS Đặng Văn Đông: "Sen Tây Hồ là biểu tượng sống động của một Hà Nội thanh lịch, hiện đại mà vẫn đậm hồn Việt"

Mỗi khi hè đến cũng là lúc những đầm sen khắp nơi bước vào thời khắc rực rỡ nhất trong năm. Từng đóa sen vươn mình khỏi mặt nước, bung nở tinh khôi giữa nắng hè, mang lại vẻ đẹp thanh tao, thuần khiết. Không chỉ làm dịu đi cái oi nồng đặc trưng của mùa nóng, hoa sen còn là biểu tượng của sự thuần khiết và trong sáng, đồng thời thể hiện khí phách và bản sắc tâm hồn dân tộc Việt Nam.

Mang giá trị sâu sắc về mặt tâm linh và tôn giáo, sen Việt là loại cây giá trị cao cả về dinh dưỡng lẫn kinh tế. Gần như mọi bộ phận của cây sen đều có thể được sử dụng để làm thực phẩm, dược liệu, hay nguyên liệu cao cấp trong ngành dệt may.

Hiện nay diện tích trồng sen tại khu vực Tây Hồ đang dần bị thu hẹp do ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa - (Ảnh Nông nghiệp và Phát triển)

Tại Việt Nam, nhiều địa phương nổi tiếng với nghề trồng sen, trong đó nổi bật là giống sen Bách Diệp của Hà Nội. Loài sen này đặc trưng bởi bông hoa to, màu hồng nhạt và hương thơm ngát, với hàng trăm cánh hoa tạo nên nét đẹp riêng biệt, khác hẳn so với sen ở các vùng khác. Tuy nhiên, hiện nay diện tích trồng sen tại khu vực Tây Hồ đang dần bị thu hẹp do ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa.

Tuy nhiên, hiện nay diện tích trồng sen tại khu vực Tây Hồ đang dần bị thu hẹp do ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa. Trước thực trạng đó, PGS.TS. Đặng Văn Đông - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau Quả (thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam), đã đề xuất những giải pháp thiết thực nhằm bảo tồn giống sen quý này, đồng thời thúc đẩy việc đưa hoa sen Việt Nam nói chung và sen Tây Hồ nói riêng vươn xa ra thị trường quốc tế.

Thưa ông, trước thực trạng đô thị hóa làm thu hẹp diện tích sen Tây Hồ - một biểu tượng văn hóa lâu đời, chúng ta cần làm gì để bảo tồn và phát triển giống sen đặc biệt này một cách bền vững?

Đúng như chị chia sẻ, sen Tây Hồ không chỉ là một loài cây trồng, mà còn là biểu tượng văn hóa, tâm linh và ký ức đô thị của người Hà Nội. Tuy nhiên, trước sức ép đô thị hóa, biến đổi khí hậu và quá trình sử dụng đất thiếu quy hoạch, diện tích trồng sen ngày càng bị thu hẹp, đặt ra yêu cầu cấp bách phải bảo tồn và phát triển giống sen quý này một cách khoa học và bền vững.

Theo tôi, cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp sau:

- Bảo tồn nguồn gen và xác lập quyền sở hữu trí tuệ: Trước hết, cần thu thập, lưu giữ và định danh chuẩn giống sen Tây Hồ theo hướng bảo tồn nguồn gen bản địa. Đồng thời nên đăng ký chỉ dẫn địa lý hoặc thương hiệu tập thể "Sen Tây Hồ" để khẳng định giá trị văn hóa – sinh học và tránh bị đồng hóa bởi các giống khác.

Sen Bách Diệp khi còn chúm chím chưa nở.

- Quy hoạch vùng trồng sen chuyên biệt trong đô thị: Cần có chính sách giữ lại một phần diện tích đầm hồ cho sen đặc sản, như một không gian xanh – văn hóa trong lòng Thủ đô. Đây không chỉ là hành động bảo tồn giống cây, mà còn là bảo tồn ký ức đô thị, phục vụ du lịch văn hóa, giáo dục truyền thống và nhận diện bản sắc Hà Nội.

- Ứng dụng khoa học kỹ thuật để nâng cao năng suất và chất lượng: Việc lai tạo, nhân giống bằng mô, kiểm soát dịch bệnh và cải thiện kỹ thuật canh tác là rất cần thiết để sen Tây Hồ không chỉ “giữ hồn” mà còn “sống khỏe”. Qua đó giúp người dân địa phương yên tâm gắn bó, chuyển từ mô hình canh tác nhỏ lẻ sang sản xuất hàng hóa chất lượng cao.

- Gắn kết bảo tồn với kinh tế – du lịch – giáo dục: Sen Tây Hồ hoàn toàn có thể trở thành sản phẩm cốt lõi trong các tour du lịch văn hóa – trải nghiệm mùa sen, sản phẩm OCOP, hay chương trình giáo dục di sản cho học sinh Hà Nội. Khi cộng đồng cùng có lợi ích từ sen, thì việc bảo tồn mới thực sự bền vững.

Tôi tin rằng, nếu có chính sách hợp lý, cùng với sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền, nhà khoa học và người dân, sen Tây Hồ không chỉ là ký ức của quá khứ, mà còn là biểu tượng sống động của một Hà Nội thanh lịch, hiện đại mà vẫn đậm hồn Việt.

Với giống sen Bách Diệp (sen Tây Hồ) – loài sen có hương thơm đặc trưng – ông đánh giá thế nào về tiềm năng phát triển du lịch và sản phẩm OCOP gắn liền với việc bảo tồn giống sen này?

Giống sen Bách Diệp Tây Hồ không chỉ nổi bật bởi vẻ đẹp thanh tao và hương thơm ngát đặc trưng, mà còn mang giá trị sâu sắc về văn hóa, lịch sử và bản sắc Hà Nội. Chính vì vậy, việc bảo tồn và phát triển giống sen quý này nên gắn chặt với chiến lược phát triển du lịch văn hóa và sản phẩm OCOP của Thủ đô.

Về du lịch, sen Bách Diệp Tây Hồ có tiềm năng trở thành điểm nhấn đặc sắc trong các tour trải nghiệm mùa hè tại Hà Nội. Việc tổ chức các hoạt động như: chụp ảnh với sen, thưởng trà ướp sen Bách Diệp, trải nghiệm hái sen sớm, chèo thuyền giữa hồ sen hay học gói chè sen truyền thống… đã và đang thu hút rất đông du khách – đặc biệt là giới trẻ và du khách quốc tế. Đây là mô hình du lịch nông nghiệp – văn hóa – sinh thái có tính khác biệt cao, mang đậm chất Hà Nội.

Sen Bách Diệp là loại hoa sen Tây Hồ được nhiều người chơi hoa yêu thích. (Ảnh Quán Cơm Thiện Nguyện)

Về sản phẩm OCOP, sen Bách Diệp cho thấy tiềm năng đa dạng hóa chuỗi giá trị. Từ búp sen, cánh sen, nhụy sen, gạo sen… đều có thể chế biến thành trà ướp sen, tinh dầu, mỹ phẩm thiên nhiên, thực phẩm chức năng, đồ lưu niệm, quà tặng cao cấp. Nếu được tổ chức bài bản, liên kết giữa nông dân – hợp tác xã – doanh nghiệp, hoàn toàn có thể xây dựng thành công một bộ sản phẩm OCOP đặc trưng vùng Hồ Tây, có chỉ dẫn địa lý rõ ràng và khả năng xuất khẩu.

Quan trọng hơn, việc phát triển du lịch và sản phẩm OCOP gắn với sen Bách Diệp sẽ tạo động lực kinh tế trực tiếp cho người dân, từ đó gắn bảo tồn với sinh kế, khiến cộng đồng tự nguyện gìn giữ giống sen quý không phải bằng khẩu hiệu, mà bằng chính lợi ích lâu dài.

Tôi cho rằng, sen Bách Diệp Tây Hồ không chỉ là loài hoa đẹp, mà có thể trở thành biểu tượng kinh tế, văn hóa mới của Thủ đô, nếu chúng ta biết phát huy đúng tiềm năng và giá trị bản địa vốn có của nó.

Những bông sen Bách Diệp đang dần nở

Và khi hoa nở bung

Sắc màu và hình thái tuyệt đẹp

Sen Bách Diệp giữ được rất lâu tàn.

Liệu có thể coi sen là cây trồng chủ lực trong chiến lược phát triển nông nghiệp công nghệ cao gắn với giá trị văn hóa và bản sắc dân tộc?

Hoàn toàn có cơ sở để coi sen là cây trồng chủ lực trong chiến lược phát triển nông nghiệp công nghệ cao gắn với văn hóa và bản sắc dân tộc – bởi sen hội tụ đầy đủ ba yếu tố: giá trị sinh học, giá trị kinh tế và giá trị biểu tượng.

Về khoa học – công nghệ, sen là cây trồng có khả năng thích ứng cao với nhiều loại hình sinh thái, có thể phát triển tốt trong môi trường trũng, ngập nước hoặc đất nghèo dinh dưỡng. Nhờ các kết quả nghiên cứu gần đây – đặc biệt là thử nghiệm trong môi trường không gian – sen có thể được chọn tạo các giống có khả năng chịu hạn, kháng bệnh, rút ngắn chu kỳ sinh trưởng, phù hợp với canh tác hữu cơ, sản xuất thông minh, và nhân giống công nghệ cao.

Về kinh tế, sen mang lại giá trị đa dạng: từ hạt, củ, ngó, hoa, lá, nhụy đến tinh dầu – tất cả đều có thể chế biến thành thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, trà, dược liệu… Điều này giúp hình thành chuỗi giá trị sen khép kín, phục vụ cả tiêu dùng trong nước và xuất khẩu. Sen cũng có khả năng kết hợp với du lịch sinh thái – văn hóa, giúp tăng thu nhập cho cộng đồng.

Về văn hóa – biểu tượng, sen từ lâu đã gắn bó với đời sống tinh thần người Việt, là hình ảnh của sự thanh cao, thuần khiết, vượt lên gian khó. Việc đưa sen vào chiến lược nông nghiệp không chỉ đơn thuần là kinh tế, mà còn góp phần gìn giữ và lan tỏa giá trị bản sắc dân tộc trong thời kỳ hội nhập.

Vì vậy, nếu có chính sách đầu tư đồng bộ về giống, vùng nguyên liệu, chế biến, thương hiệu và thị trường, sen hoàn toàn có thể trở thành một trong những cây trồng chủ lực mang bản sắc Việt trong nền nông nghiệp công nghệ cao hiện đại.

Việc phát triển giống sen chịu điều kiện khắc nghiệt có thể góp phần giải quyết những vấn đề gì trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khan hiếm nước?

Việc phát triển giống sen có khả năng chịu hạn, chịu mặn hoặc thích nghi với điều kiện thời tiết khắc nghiệt sẽ góp phần giải quyết nhiều vấn đề cấp bách trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khan hiếm tài nguyên nước hiện nay.

Trước hết, sen là cây trồng có thể tận dụng vùng đất trũng, đất bạc màu hoặc vùng ngập nước theo mùa - những khu vực thường bị bỏ hoang trong điều kiện canh tác truyền thống. Việc lai tạo hoặc chọn lọc giống sen chịu hạn hoặc cần ít nước sẽ giúp mở rộng diện tích canh tác, khai thác hiệu quả tài nguyên đất đai đang bị suy thoái, đặc biệt ở Đồng bằng sông Cửu Long, Bắc Trung Bộ hay vùng bán ngập Tây Nguyên.

Thứ hai, trong bối cảnh nước ngọt ngày càng khan hiếm, giống sen có khả năng phát triển tốt với lượng nước tưới ít hoặc chịu mặn nhẹ sẽ giúp giảm áp lực lên tài nguyên nước, đồng thời phù hợp với các mô hình nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp hữu cơ gắn với tiết kiệm đầu vào.

Thứ ba, giống sen chịu điều kiện khắc nghiệt còn góp phần đa dạng hóa cơ cấu cây trồng, tạo sinh kế mới cho người dân vùng khó khăn, từ đó giảm thiểu tác động xã hội của biến đổi khí hậu, đồng thời gia tăng khả năng phục hồi của hệ thống nông nghiệp theo hướng bền vững.

Nói cách khác, phát triển giống sen thích nghi tốt với môi trường bất lợi không chỉ là bài toán kỹ thuật, mà còn là giải pháp tổng thể cho an ninh sinh thái, an ninh lương thực và sinh kế người dân trong thời đại khí hậu biến đổi.

Theo ông, việc ứng dụng công nghệ – từ giống, chế biến đến quảng bá sản phẩm sen – cần triển khai ra sao để hoa sen Việt có thể vươn ra thị trường quốc tế?

Để hoa sen Việt Nam, đặc biệt là những giống bản địa như sen Bách Diệp Tây Hồ, sen Đồng Tháp, sen Huế – thực sự vươn tầm quốc tế, chúng ta cần ứng dụng công nghệ một cách đồng bộ và có chiến lược trên toàn chuỗi giá trị, từ giống, canh tác, chế biến đến thương mại hóa.

Về giống và canh tác: Cần áp dụng công nghệ sinh học và chọn giống hiện đại để chọn tạo các dòng sen có đặc tính ưu việt: cho năng suất cao, chất lượng tốt, thời gian sinh trưởng rút ngắn, khả năng thích nghi rộng và phù hợp với canh tác hữu cơ. Đồng thời ứng dụng IoT, cảm biến môi trường, tự động hóa tưới tiêu để nâng cao hiệu quả sản xuất, giảm chi phí và truy xuất nguồn gốc minh bạch.

Về chế biến: Chế biến sâu là then chốt để nâng giá trị sản phẩm sen. Cần đầu tư công nghệ sấy lạnh, chiết tách hoạt chất, đóng gói hút chân không, sản xuất mỹ phẩm – thực phẩm chức năng từ sen, đảm bảo giữ nguyên hương – vị – dưỡng chất mà vẫn đạt tiêu chuẩn xuất khẩu (ISO, HACCP, FDA...).

Về quảng bá và thương mại hóa: Nên tận dụng công nghệ số, thương mại điện tử và nền tảng xuyên biên giới (Amazon, Alibaba, TikTok Shop, YouTube, v.v.) để xây dựng thương hiệu “Sen Việt Nam”. Song song, cần có chiến lược kể chuyện (story telling) gắn với văn hóa, y học cổ truyền, du lịch và tinh thần Việt – đây là điều khiến sen Việt khác biệt với các quốc gia khác như Ấn Độ, Trung Quốc hay Nhật Bản.

Tôi cho rằng, nếu ứng dụng công nghệ một cách đồng bộ, sen Việt hoàn toàn có thể trở thành một ngành hàng nông nghiệp – văn hóa – dược liệu chiến lược, không chỉ giữ hồn dân tộc mà còn tạo giá trị gia tăng bền vững cho nền kinh tế.

Rất cảm ơn ông đã tham gia trả lời phỏng vấn của tạp chí Việt Nam hương sắc!

Cô gái đất Sen Hồng dùng 100kg hạt sen tạo nên bức chân dung Bác Hồ

PGS.TS. Đặng Văn Đông: “Đưa sen Mặt Bằng vào môi trường không gian là bước đột phá khoa học”

Mang cả mùa hè vào nhà với đầm sen đẹp mê hồn